Andriej Sacharow. Ojciec sowieckiej bomby atomowej otrzymał pokojową nagrodę Nobla
W mroźny grudniowy dzień 1989 roku trzysta tysięcy ludzi przyszło pożegnać na moskiewskich Łużnikach człowieka, którego sowieccy władcy najpierw obsypywali orderami, a potem wysłali na wieloletnie wygnanie. Kim był Andriej Sacharow? Genialnym fizykiem, który dał ZSRR broń jądrową? Czy może sumieniem narodu, które nie dało się uciszyć? Jego życie to opowieść o niezwykłej przemianie i odwadze w obliczu totalitarnej machiny.
- Genialny fizyk w służbie Kremla
- Bunt sumienia
- Nieugięty obrońca praw człowieka
- Więzień własnego państwa
- Nagroda Sacharowa
Genialny fizyk w służbie Kremla
Przez dwadzieścia lat Andriej Sacharow pracował w ściśle tajnym instytucie zwanym po prostu "obiektem", gdzie głównym zadaniem było stworzenie broni termojądrowej. Jego przełożony, noblista I.E. Tamm, zachwycał się niekonwencjonalnym podejściem młodego fizyka: "Sacharow obserwuje w sposób świeży każde zjawisko fizyczne. Nawet jeśli badano je dwadzieścia razy, to on traktuje je jako niezapisaną kartę papieru". Dzięki tej umiejętności dokonywał przełomowych odkryć i szybko został okrzyknięty ojcem sowieckiej bomby wodorowej. Jego geniusz zapewniał Związkowi Radzieckiemu mocarstwową pozycję, a jemu samemu - zaszczyty i przywileje niedostępne dla zwykłych śmiertelników.
W tym okresie Sacharow wydawał się idealnym produktem systemu - wierzył w ideały socjalizmu, akceptował przywództwo Stalina i cieszył się z imperialnej potęgi kraju. Deszcz wyróżnień spływał na niego nieprzerwanie: został najmłodszym członkiem Akademii Nauk, trzykrotnie otrzymał tytuł Bohatera Pracy Socjalistycznej, zdobył Nagrodę Leninowską i liczne ordery. Miał dostęp do luksusowych sklepów, doskonałej opieki medycznej i daczy. Nawet gdy szedł do sklepu po mleko, towarzyszyła mu uzbrojona ochrona. Paradoksalnie właśnie w tym okresie sukcesu zaczęły go dręczyć pierwsze wątpliwości - może to były początki przyszłego buntu sumienia?
Bunt sumienia
Niepokój Sacharowa rósł w miarę, jak coraz bardziej interesował się sprawami społecznymi i politycznymi. Dzięki wybitnej inteligencji i dojrzałości zaczął dostrzegać przepaść między oficjalną ideologią a codziennym życiem zwykłych obywateli. Widział wszechobecną dezinformację, hipokryzję, represje i systematyczne łamanie praw człowieka. Jego pierwszym jawnym aktem sprzeciwu było przemówienie podczas wyborów do Akademii w 1964 roku, gdy ostro skrytykował pseudonaukowców odpowiedzialnych za represje wobec genetyków. W odpowiedzi usłyszał wściekły krzyk: "Do więzienia takich jak Sacharow! Pod sąd!"
Prawdziwy przełom nastąpił cztery lata później, gdy napisał osiemdziesięciostronicowy esej "Rozmyślania o postępie, pokojowym współistnieniu i wolności intelektualnej". Tekst najpierw ukazał się w drugim obiegu, a potem dotarł na Zachód, wywołując prawdziwą sensację. Oto czołowy sowiecki fizyk, twórca bomby wodorowej, otwarcie pisał o łamaniu praw człowieka, domagał się amnestii dla więźniów politycznych i wolności słowa. Dla Kremla była to zdrada najwyższego kalibru, dla wolnego świata - akt niezwykłej moralnej odwagi. Henry Kissinger nazwał ten esej "głęboko wzruszającym i doniosłym głosem w obronie wolności ludzkiego ducha".
Przeczytaj również: Kopia amerykańskiej bomby atomowej: jak radzieccy szpiedzy złamali monopol USA?
Nieugięty obrońca praw człowieka
Sacharow działał z niezwykłą konsekwencją i odwagą, która zadziwiała nawet innych dysydentów. Podczas gdy wielu pisało między wierszami, on nazywał rzeczy po imieniu: agresję w Afganistanie - agresją, ustrój totalitarny - ustrojem totalitarnym. Jego działalność była niezwykle wszechstronna: walczył o uwolnienie więźniów politycznych, organizował pomoc dla głodujących w Kambodży, jeździł na procesy sądowe, a nawet ogłaszał strajki głodowe w obronie prześladowanych.
Wszystkie otrzymane nagrody przeznaczał na cele charytatywne, w tym na budowę szpitala dla chorych na raka. Często powtarzał, że "człowiek może nie mieć żadnej nadziei, a jednak musi mówić o złu, ponieważ nie wolno mu stale milczeć". W jego przekonaniu milczenie równało się zdradzie człowieczeństwa. Ta nieugięta postawa przyniosła mu w 1975 roku Pokojową Nagrodę Nobla, którą ponownie przeznaczył na pomoc potrzebującym.
Więzień własnego państwa
Reakcja władz na działalność Sacharowa była szybka i brutalna. W styczniu 1980 roku, po stanowczym proteście przeciw inwazji na Afganistan, został zatrzymany na ulicy w biały dzień i bez sądu zesłany do miasta Gorki (dziś Niżny Nowogród). Towarzyszyła mu wierna żona Jelena Bonner. Jednocześnie odebrano mu wszystkie odznaczenia i ordery, które niegdyś z dumą przyjmował z rąk komunistycznych notabli. Znalazł się w całkowitej izolacji - odcięty od telefonu, przyjaciół i materiałów naukowych. Pod jego drzwiami dyżurowali funkcjonariusze, a tajniacy regularnie włamywali się do mieszkania, aby kradzieżą rękopisów przerwać jego działalność.
Mimo ekstremalnych warunków Sacharow nie zaprzestał ani działalności naukowej, ani obywatelskiego zaangażowania. Pisał wspomnienia, prowadził notatki naukowe, dokumentował losy prześladowanych. W najtrudniejszych chwilach znajdował ukojenie w poezji Puszkina i piosenkach Bułata Okudżawy. Jego przyjaciele z trwogą obserwowali, jak życie na wygnaniu coraz bardziej przypomina więzienie z zaostrzonym rygorem. Choć dysydenci organizowali akcje protestacyjne, radzieccy naukowcy milczeli - prawdopodobnie sparaliżowani strachem. Wolność odzyskał dopiero w 1986 roku, kiedy to Michaił Gorbaczow osobiście zdecydował o jego uwolnieniu.
Nagroda Sacharowa
Wpływ Sacharowa wykraczał daleko poza granice ZSRR, stając się inspiracją dla zniewolonych narodów całej Europy Wschodniej. Ten nieugięty, a przy tym pełen ciepła i empatii człowiek, stał się moralnym kompasem dla tysięcy ludzi poszukujących drogi w labiryncie totalitarnego systemu. Jego prace, zakazane w oficjalnym obiegu, krążyły w drugim obiegu.
Dziedzictwo Sacharowa pozostaje żywe do dziś. Ustanowiona w 1988 roku Nagroda jego imienia, przyznawana przez Parlament Europejski, kontynuuje misję obrony praw człowieka. W roku 2025 laureatami zostali polsko-białoruski dziennikarz i więzień reżimu Aleksandra Łukaszenki Andrzej Poczobut oraz gruzińska aktywistka Mzia Amaglobeli wraz z prodemokratycznym ruchem protestacyjnym w Gruzji.
Źródła:
- https://dzieje.pl/tag/andriej-sacharow
- https://nauka-pan.pl/index.php/nauka/article/view/351/346
- https://polskieradio24.pl/artykul/1006116,andriej-sacharow-tworca-ruchu-obrony-praw-czlowieka
- https://www.europarl.europa.eu/sakharovprize/pl/the-prize/andrei-sakharov
- https://www.europeana.eu/pl/exhibitions/sakharov-prize/the-life-of-andrei-sakharov