Skandal, jakiego Rosja nie widziała. Kochanka, która została "żoną przed Bogiem"
Rodzina carska jej nienawidziła, car uważał za swoją „żonę przed Bogiem”. Chociaż dzieliła ich różnica 30 lat stworzyli udany, trwały związek. Historia miłości Katarzyny Dołgorukowej i Aleksandra II do dziś urzeka i szokuje.
- Piękna panna z rodu Dołgorukich
- Pocieszycielka i „żona przed Bogiem”
- Bezczelna konkubina
- Skandaliczny ślub i tragiczna śmierć cara
- Księżna Juriewska i jej dzieci
Piękna panna z rodu Dołgorukich
W lipcu 1859 roku 41-letni car Aleksander II wybrał się do Połtawy, żeby świętować 150 rocznicę zwycięstwa nad Szwedami. Pokazowe manewry z tej okazji odbywały się w posiadłości księcia Michała Dołgorukiego w Tepłowce. To tutaj Aleksander zobaczył po raz pierwszy jego córkę – Katarzynę. Prawdopodobnie wtedy jeszcze nie przywiązał do spotkania dużej wagi. Dziewczynka miała wtedy 11 lat, czyli była młodsza niż troje najstarszych dzieci cara.
Wkrótce potem książę Michał zbankrutował, a niedługo później zmarł. Aleksander na prośbę wdowy po księciu sfinansował edukację jego dzieci, w tym Katii. Dzięki temu ona i jej siostra mogły zdobyć wykształcenie w Instytucie Smolnym – pierwszej rosyjskiej szkole dla dobrze urodzonych panien. To tu zobaczył ją po raz drugi jako 16-latkę.
Panna będąca już na ówczesne czasy w wieku stosownym do małżeństwa bardzo spodobała się carowi. Zaczął ją wyraźnie faworyzować, ale nie naciskał. Katia zresztą długo trzymała go na dystans. Nawet kiedy własna matka i dyrektorka szkoły zaczęły jej sugerować podjęcie romansu. Złośliwi twierdzą, że po prostu była mało bystra i nie zorientowała się o co chodzi Aleksandrowi. (Radzinskii E.: s. 196)
Pocieszycielka i „żona przed Bogiem”
Od drugiego spotkania z Katią, car odwiedzał ją osobiście w szkole i zabierał na przechadzki po Ogrodzie Letnim. Nie doszło wtedy do żadnych intymnych zbliżeń.
Katarzyna nie dokończyła edukacji w Instytucie Smolnym. Zamieszkała w Petersburgu, w mieszkaniu swojej matki. Jej relacja z Aleksandrem miała nadal charakter platoniczny. Nawet kiedy uzyskała pozycję damy w fraucymerze carowej Marii. Wszystko zmieniło się w 1866 roku. W maju zmarła matka Katarzyny. Rok wcześniej zachorował i zmarł na gruźlicę carewicz Mikołaj – ukochany syn carskiej pary, szykowany na następcę Aleksandra.
Żałoba z powodu utraty bliskich, jaką przeżywali oboje najwyraźniej zbliżyła do siebie cara i młodą księżniczkę. Do intymnego spotkania doszło po raz pierwszy w lipcu 1866 roku w pałacyku Belweder pod Peterhofem.
Po tym spotkaniu miał ją po raz pierwszy nazwać swoją „żoną przed Bogiem” i obiecać, że ożeni się z nią kiedy tylko natrafi się okazja. W korespondencji z kolejnych lat powtarzał to określenie. Od tej pory traktował Katarzynę jako swoją „tajną żonę”, chociaż romans był wyjątkowo jawny. (por. list Aleksandra z 13 października 1868)
Bezczelna konkubina
Z korespondencji, którą kochankowie wymieniali prawie codziennie wynika, że oboje mieli do siebie bardzo silny pociąg i wybujały temperament seksualny. (Herman E., 2004: s. 24-25) Nie można tego było powiedzieć o carowej Marii Aleksandrownie. Początkowo uwielbiana przez Aleksandra, po urodzeniu wielu dzieci i przebywaniu w trudnym petersburskim klimacie podupadła na zdrowiu. Nie tylko nie mogła sprostać potrzebom energicznego męża, ale wręcz zostało jej to odradzone przez lekarza.
Tymczasem Aleksander i jego nowa kochanka całkiem otwarcie obnosili się ze swoim związkiem. Do intymnych zbliżeń dochodziło nawet w carskim pałacu, pod nosem prawowitej żony. W 1867 roku car zaaranżował dla Katarzyny mieszkanie w pobliżu Pałacu Zimowego, a niedługo przed śmiercią żony sprowadził ją na stałe do samego pałacu.
Władcy Rosji miewali oczywiście przygody miłosne. Sam Aleksander był od młodości bardzo kochliwy i zmieniał kochanki jak rękawiczki. Przed Katarzyną między innymi uległ wdziękom jej dalekiej kuzynki – Aleksandry Dołgorukowej. Początkowe zainteresowanie Katią również nie wzbudziło niczyich podejrzeń. Miała być jedną z wielu. (Radzinskii E.: s. 195) Kiedy z czasem okazało się, że to jednak coś więcej, dwór i rodzina carska patrzyła na nią z coraz większym niesmakiem. Nazywano ją bezczelną konkubiną. Nie dało się jednak nic zrobić. Car wybrał sobie „żonę przed Bogiem” i czekał aż jego chorowita żona zamknie oczy, żeby móc ją oficjalnie poślubić.
Skandaliczny ślub i tragiczna śmierć cara
Żona cara – Maria Aleksandrowna zmarła 3 czerwca 1880 roku. Zaledwie sześć tygodni później Aleksander brał ślub z Katarzyną. Trójka dzieci z tego małżeństwa została uznana za legalnych potomków i otrzymała tytuły książęce.
Ślub wywołał na dworze prawdziwy skandal. Nie tylko dlatego, że car poślubił wieloletnią (i ogólnie nielubianą) kochankę, ale dlatego, że zlekceważył zalecany w prawosławnym kościele czas żałoby. (Flantzer S., 2016) Wkrótce potem utworzył konto dla Katarzyny i ich wspólnych dzieci, na które kazał wpłacić ponad 3 mln złotych rubli.
Nie mogli tego wiedzieć, ale nie zostało im wiele czasu. W marcu następnego roku organizacja Narodnaja Wola przygotowała zamach na władcę. Mimo aresztowania głównego przywódcy plan został zrealizowany. Aleksander przeżył wybuch pierwszej bomby, ale uparł się, że zostanie pomagać rannym. Wtedy drugą bombę zdetonował polski student – Ignacy Hryniewiecki. W wyniku wybuchu car stracił obie nogi i w stanie krytycznym został przewieziony do Pałacu Zimowego. Przy jego łożu zgromadzili się zrozpaczona Katarzyna, następca Aleksander, jego żona Dagmara i syn Mikołaj. Tak jak w życiu i miłości łączyła ich autentyczna namiętność, teraz młoda żona cara nie hamowała swoich emocji. Gdy tylko wbiegła do pokoju rzuciła się ku Aleksandrowi i zaczęła całować jego dłonie, wołając go po imieniu. Kiedy zmarł straciła przytomność i musiano ją wynieść z pomieszczenia.
Księżna Juriewska i jej dzieci
Śmierć Aleksandra oznaczała dla Katarzyny nie tylko utratę ukochanego mężczyzny, ale parasola ochronnego, który nad nią roztaczał. Wobec wrogiego nastawienia ze strony nowego cara i jego rodziny musiała opuścić Rosję. Ostatecznie osiadła w Nicei. Zmarła w 1922 roku, zapomniana i izolowana przez ocalałą z rewolucji rodzinę carską.
Oczywiście nie wszyscy zapomnieli o niezwykłej miłości. Historia była powtarzana w książkach i filmach. W 1959 roku zagrała ją etatowa „ekranowa księżniczka” – Romy Schneider.
W biografiach często powtarza się opinia, że Katarzyna była niższego rodu niż Aleksander, a późniejsze małżeństwo miało charakter morganatyczny. Technicznie jest to prawda, trzeba jednak pamiętać, że różnica społeczna nie była wcale wielka. Katarzyna należała do książęcej rodziny Dołgorukich, miała Romanowów i Rurykowiczów wśród przodków, a wujowie i kuzyni pełnili ważne funkcje na carskim dworze. Dzięki małżeństwu z Aleksandrem Katarzyna i jej dzieci uzyskali tytuł książąt Juriewskich. Potomkowie tego rodu żyją do dziś.
Źródła:
1. List Aleksandra II do Katarzyny Dołgorukowej z 1/13 października 1868, Archiwum Aukcyjne nr 18 (62), https://www.kabinet-auktion.com/auction/books18/116/, dostęp 12.12.2025
2. Eleanor Herman, Sex with kings : 500 years of adultery, power, rivalry, and revenge, New York 2004
3. Edvard Radzinskii, Alexander II : the last great tsar, New York 2005
4. Susan Flantzer, Princess Yekaterina Mikhailovna Dolgorukova, Princess Yurievskaya, Unnoficial Royalty 2016, https://www.unofficialroyalty.com/catherine-dolgorukov-princess-yurievskaya, dostęp 13.12.2025