Była królową przez 20 minut. Córka Marii Antoniny, która przeżyła rewolucję
Kiedy opadł pył rewolucji tylko ona została przy życiu spośród najbliższej rodziny króla. Po latach nieszczęśliwego małżeństwa i tułaczki miała szansę zostać królową… ale tylko na 20 minut. Jak wyglądały losy najstarszej córki Marii Antoniny?
- W dzieciństwie straciła wszystko
- Tułaczka i nieszczęśliwe małżeństwo
- Dwadzieścia minut chwały
- Napis na ścianie w Temple
- „Jedyny mężczyzna w rodzinie”
- Bibliografia
W dzieciństwie straciła wszystko
Wczesne dzieciństwo królewny było stosunkowo szczęśliwe. Po babce otrzymała imiona Maria Teresa, trzecie imię – Charlotta – nadano jej na cześć ciotecznej babki, Marii Karoliny królowej Neapolu. Jako mała Madame Royale (najstarsza córka królewskiej pary) od początku miała wysoką pozycję na dworze, chociaż jej szanse na zostanie królową Francji były niewielkie. Zwłaszcza po narodzinach dwóch młodszych braci. (por. Tourquan J., 1910: s. 18-20)
Wszystko skończyło się wraz z nastaniem rewolucji francuskiej. Rodzina została zmuszona do wyprowadzki z Wersalu. Po podjętej w 1792 roku próbie ucieczki z kraju zostali aresztowani i osadzeni w średniowiecznej twierdzy Temple.
W wyniku narastającego terroru i coraz bardziej radykalnych rządów kolejni bliscy Marii Teresy byli zabierani na śmierć lub do innych miejsc uwięzienia. Ojciec i matka, a wkrótce przebywająca z nimi ciotka – Elżbieta, zostali straceni. Młodszy brat, uznany przez rojalistów za nowego króla, dostał się w ręce brutalnego szewca alkoholika i zmarł w osobnej celi, prawdopodobnie na gruźlicę. (Derda-Guizot K.J., 2020: s. 412) Rządy Wielkiego Terroru przeżyła tylko Maria Teresa. Mając już 17 lat została uwolniona i wyjechała do Austrii, na dwór swojego kuzyna Franciszka. Dopiero wtedy dowiedziała się też o tragicznym losie najbliższych.
Tułaczka i nieszczęśliwe małżeństwo
Po śmierci małego Ludwika XVII pierwszym kandydatem do tronu francuskiego był wuj Marii Teresy – Ludwik Stanisław Ksawery, który przyjął imię Ludwika XVIII. Oboje, razem z resztą żyjących członków rodziny, przebywali na wygnaniu i to on został wkrótce opiekunem królewny.
Po przegranej pierwszej koalicji z rewolucyjną armią Francji nawet Wiedeń nie wydawał się wystarczająco bezpiecznym miejscem. W każdym razie nie jako schronienie dla francuskich rojalistów. Razem ze swoim wujem i kuzynami Maria Teresa przebywała więc w gościnie Pawła I, cara Rosji. W kurlandzkim pałacu w Mitawie odbył się jej ślub z kuzynem pierwszego stopnia – Ludwikiem Antonim księciem Angoulême.
Wkrótce cała familia musiała się przenieść do Warszawy (pod panowaniem pruskim), bo car zawarł pokój z Napoleonem. W kolejnych latach przebywali też w Anglii, pod protektoratem Jerzego III z dynastii Hanowerskiej. Dopiero upadek Napoleona (pierwsze zesłanie) pozwoliły Ludwikowi XVIII i jego rodzinie wrócić do Paryża.
Małżeństwo Marii Teresy i Ludwika Antoniego budziło wielkie nadzieje wśród francuskich rojalistów. Jednak nie okazało się szczęśliwe ani owocne i nie doczekało się potomstwa. W wielu źródłach powtarza się przypuszczenie, że w ogóle nie zostało skonsumowane. (Maranzani B., Donica A., 2025) Mimo to jako żona potencjalnego króla Francji Maria Teresa miała teraz większą szansę zostać królową.
Więcej o małżeństwie Ludwika i Marii Antoniny przeczytasz tutaj.
Dwadzieścia minut chwały
Francuskie prawo przewidywało, że po śmierci króla tytuł automatycznie przechodzi na pierwszego żyjącego następcę. Musiał to być męski potomek, możliwie najbliżej spokrewniony z ostatnim władcą. Wiek nie miał znaczenia. Dlatego, mimo że Francja w czasie rewolucji była republiką, rojaliści i rody królewskie państw ościennych uznawały za królów kolejnych braci Ludwika XVI.
Te prawa nie za bardzo nadawały się do nowych warunków, które wymagałyby bardziej elastycznego podejścia do dziedziczenia tronu. Wkrótce też stary porządek został zaburzony. Karol X ojciec Ludwika Antoniego i teść (a zarazem wuj) Marii Teresy, okazał się bardzo konserwatywnym, a jednocześnie słabym władcą. Doprowadziło to do narastania liberalnej opozycji i w końcu wybuchu rewolucji. Rządy Karola X były tak niepopularne, że do powstańców dołączyło wojsko i część polityków. Pomny na tragiczne losy najstarszego brata Karol uciekł w przebraniu kobiecym do Anglii i abdykował. W tej sytuacji za króla został uznany jego syn – Ludwik Antoni, a jego żona została królową.
Potencjalny Ludwik XIX nie zamierzał jednak nadstawiać karku. W mniej niż pół godziny zrzekł się władzy. Początkowo „królem z prawa” został jego bratanek Henryk, ale i ten nie objął tronu. Władzę przeją książę orleański – Ludwik Filip – z bocznej linii Burbonów.
Napis na ścianie w Temple
Maria Teresa Charlotta była osobą ujmującą, odważną, inteligentną. Potrafiła zyskać sobie sympatię ludu. Nie omieszkała zagrzewać żołnierzy do walki kiedy uważała to za konieczne, ale nie lubiła niepotrzebnego rozlewu krwi. Doświadczenia wczesnej młodości, utrata najbliższych i wiele lat tułaczki, uczyniły z niej też osobę poważną i powściągliwą. O człowieczeństwie ale i wielkości tej postaci może świadczyć kilka anegdot z jej życia.
Na ścianie celi w Temple gdzie była więziona, były więzień rewolucji Sidney Smith znalazł podobno napis wyryty ręką królewny:
„Maria-Teresa Charlotta jest najbardziej nieszczęśliwą osobą na świecie. Nie może otrzymać wieści o swojej matce i nie może być z nią zjednoczona, choć prosiła o to tysiąc razy. Niech żyje moja dobra matka, którą bardzo kocham i o której nie mogę się niczego dowiedzieć. Ojcze mój, czuwaj nade mną z nieba. Boże, przebacz tym, którzy przyczynili się do cierpienia moich rodziców.” (Wraxall N.W. , 1836: s. 220)
Ten napis nie był możliwy do zweryfikowania, bo więzienie zostało zburzone za Napoleona. Jeżeli jest w tym chociaż trochę prawdy, świadczyłby o trzeźwości i spokoju królewny w dramatycznej sytuacji.
„Jedyny mężczyzna w rodzinie”
W czasie powrotu Napoleona w 1815 roku (tzw. 100 dni) Maria Teresa nie uciekła z kraju tak jak jej wuj, ale została z niewielką obstawą lokalnego wojska w Bordeaux. Była gotowa pozostać na swojej pozycji, mimo rozkazu aresztowania jej przez Napoleona. Dopiero kiedy uznała, że może być przyczyną niepotrzebnego rozlewu krwi zgodziła się opuścić miasto. Gotowość do walki nawet w obliczu wkroczenia cesarza do Paryża i przejścia na jego stronę większości francuskiego wojska, wzbudziła podziw Napoleona. Miał powiedzieć „Ona jest jedynym mężczyzną w swojej rodzinie”. (Tourquan J., 1910: s. 187, )
Podobnie jak historia z napisem w celi, wypowiedź ta ma charakter anegdotyczny. Jednak porównując interakcje różnych postaci z Marią Teresą Charlottą, można uznać ją za prawdopodobną. Królewska córka wzbudzała podziw spotykających się z nią mężczyzn.
Chociaż formalnie Maria Teresa była królową tylko przez 20 minut, to wielu rojalistów tytułowało ją tak również po śmierci wuja i męża. Była traktowana jak królowa także na dworze austriackim, gdzie zawsze zasiadała do jednego stołu z przedstawicielami rodziny cesarskiej.
Przejęcie korony przez księcia orleańskiego zmusiło pozostałych Burbonów do opuszczenia Francji. Przebywali w Edynburgu, potem przenieśli się na tereny rządzone przez Habsburgów. Ostatnie lata Maria Teresa Charlotta spędziła w zamku Schloss Frohsdorf pod Wiedniem. Zmarła na zapalenie płuc 19 października 1851 roku. Razem ze swoim mężem i dużą częścią Burbonów na wygnaniu została pochowana w krypcie klasztoru Konstanjewica (dziś w Słowenii).
Bibliografia
1. Nathaniel William Wraxall, Posthumous memoirs of his own time by sir N.W. Wraxall, London 1836
2. Joseph Tourquan, Madame Royale, the last dauphine, Marie-Thérèse-Charlotte de France, duchesse d'Angoulême, London 1910
3. Krzysztof Jan Derda-Guizot, Historia królów i władców Francji, Ridero 2020
4. Barbara Maranzani, Adrienne Donica, Marie-Thérèse Was the Queen of France—For Just 20 Minutes, w: Biography.com (https://www.biography.com/royalty/a64576689/marie-therese-queen-of-france, dostęp 25.10.2025), 24 kwietnia 2025