Kopernik nie mówił po polsku? Spór o narodowość wielkiego astronoma wciąż budzi emocje
Był Polakiem? Niemcem? Torunianinem? Ślązakiem? A może po prostu obywatelem świata, którego uczynił heliocentrycznym? O tym, kim był Mikołaj Kopernik, spierają się historycy od ponad dwóch stuleci. A odpowiedź – jak to w historii – wcale nie jest oczywista.
- Naród - wynalazek nowoczesności
- Torunianin z krwi i kości
- Polak, Prusak, obywatel Europy
- Astronom na cokołach
- Koper i miedź
- Języki Kopernika – poliglota z Warmii
- Geniusz z pogranicza
- Bibliografia
Naród - wynalazek nowoczesności
W czasach Mikołaja Kopernika pytanie o narodowość… właściwie nie miało sensu. W XV i XVI wieku nikt nie definiował swojej tożsamości w kategoriach języka ojczystego czy pochodzenia etnicznego. O przynależności „narodowej” decydowały raczej lojalność wobec władcy, miejsce zamieszkania czy wyznanie religijne.
To dopiero burzliwe przemiany epoki nowożytnej – reformacja, rewolucje i narodziny państw narodowych – sprawiły, że pojęcie narodu nabrało nowego, znanego nam dziś znaczenia. Wtedy też rozpoczęła się gorączkowa potrzeba „przypisywania” dawnych bohaterów do nowoczesnych kategorii narodowych. A Mikołaj Kopernik? Idealnie nadawał się na pioniera - i nauki, i… politycznych etykietek.
Torunianin z krwi i kości
Mimo że Kopernik nie zostawił po sobie wyraźnej deklaracji narodowej, znamy jego jedyny samookreślający się podpis: Nicolai Copernici Torinensis – „Mikołaj Kopernik, torunianin”. Dla niego najważniejsza była przynależność do miasta, z którego pochodził.
Był wiernym poddanym polskich królów z dynastii Jagiellonów, a podczas wojny z zakonem krzyżackim w 1520 roku objął nawet funkcję cywilnego dowódcy zamku w Olsztynie. Pisał do króla Zygmunta I Starego dramatyczny list, prosząc o pomoc i deklarując gotowość do walki aż po śmierć. Co ciekawe, list ten nie trafił do króla - został przechwycony przez Krzyżaków i przechowany w ich archiwum.
Przeczytaj również: Wojna polsko-krzyżacka i hołd pruski - przyczyny, przebieg, bitwy, rozejm.
Polak, Prusak, obywatel Europy
Choć w kręgach uczonych Kopernik zdobył uznanie już za życia, szeroka publiczność usłyszała o nim dopiero w XVIII wieku. Dzięki rozwojowi prasy i pierwszym encyklopediom, Kopernik stał się symbolem nowej epoki – wiekiem rozumu, odkryć i zmierzchu monarchii absolutnej.
To właśnie wtedy zaczęły się polityczne przepychanki o jego „narodowość”. Prusy Królewskie, z których pochodził, mylono często z Prusami Książęcymi. Francuscy filozofowie bywali zdezorientowani: raz nazywali go mieszkańcem Rzeczpospolitej, raz niemieckim Prusakiem. Sam Wolter postulował… włączenie Torunia do Prus, by przypisać Kopernika do kultury niemieckiej. No cóż - w końcu każdy chce mieć takiego geniusza w swoich barwach narodowych.
Astronom na cokołach
Moda na upamiętnianie wielkich postaci dopadła także postać Kopernika. Już w 1766 roku książę Józef Aleksander Jabłonowski ufundował jego marmurowe popiersie w rodzinnym mieście astronoma. Niestety - dzieło nie zachwyciło toruńskich rajców. Rzeźba była, delikatnie mówiąc, nieudana, a inskrypcja zbyt pompatyczna. Pomnik wylądował więc… w magazynie ratusza.
Dopiero w XIX wieku, dzięki staraniom Stanisława Staszica, udało się postawić Kopernikowi godny monument. Nie w Toruniu, lecz w Warszawie. Na cokole wyryto znamienne słowa: „Mikołajowi Kopernikowi Rodacy. Wdzięczna Ojczyzna”.
Koper i miedź
Polskość nazwiska Kopernika długo traktowano jako koronny dowód jego przynależności etnicznej. „Kopernik” miał pochodzić od warzywa - kopru. Ale językoznawcy i historycy z XIX wieku zaczęli analizować to głębiej.
Nazwisko może wywodzić się od łacińskiego „cuprum” (miedź) albo odpowiadającemu nazwie metalu niemieckiego „Kupfer”. Tak zwani „kopernicy” to najprawdopodobniej górnicy lub hutnicy trudniący się wytopem miedzi na Śląsku. Wieś Koperniki pod Nysą mogła być osadą służebną, gdzie tacy właśnie „miedziarze” żyli i pracowali. Ojciec Kopernika był kupcem handlującym miedzią - wszystko się zgadza…
Genealogiczne tropy wiodą więc raczej do profesji przodków, niż do miejsca. A etymologia słowa „Kopernik” - jak wiele rzemieślniczych nazwisk - ma słowiańskie korzenie. I choć nie można mówić o jednorodnej polskości, to z pewnością nie była to czysto niemiecka historia.
Języki Kopernika – poliglota z Warmii
Jednym z najczęściej przywoływanych argumentów „za” lub „przeciw” narodowości Kopernika jest język, jakim się posługiwał. A było ich kilka. Łacina była oczywistym wyborem - to nią pisał swoje dzieła naukowe. Niemiecki - znał doskonale, co potwierdzają listy i codzienna korespondencja. Ale czy znał polski?
Wiele wskazuje na to, że tak. Na sejmikach pruskich miał nawet tłumaczyć przemówienia z polskiego na niemiecki. Używał też poprawnej fonetycznie polszczyzny przy zapisie nazwisk chłopów w księgach lokacyjnych. Można więc z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że polskim posługiwał się swobodnie.
Nie był to jednak język urzędowy - a łacina pozostawała nim jeszcze długo po śmierci Kopernika. Dlatego brak listów po polsku nie jest żadnym dowodem na brak znajomości języka.
Geniusz z pogranicza
Przypadek Kopernika to modelowy przykład człowieka pogranicza – nie tylko geograficznego, ale też kulturowego. Pruski Toruń, niemiecko-łacińska elita, polscy królowie, śląskie korzenie, niemieccy i westfalscy przodkowie. Etniczna mozaika, w której żył, nie przeszkadzała mu w rozwijaniu wizji świata, który - jak sam wykazał - kręci się nie wokół Ziemi, lecz Słońca.
Jego najważniejszą tożsamością była tożsamość uczonego. A jego ojczyzną – cały świat. Bo jak trafnie ujął to jeden z biografów: „Po wiekach etnicznej poniewierki, Kopernik znowu jest u siebie”.
Bibliografia
- Mikulski K., „Bez reszty oddany Waszemu majestatowi” – czy Kopernik był Polakiem?, "Kopernik nieznany. Pomocnik historyczny Polityki" nr 3/2023.
- Sikorski J., Prywatne życie Mikołaja Kopernika, Warszawa 1995.
- https://wszystkoconajwazniejsze.pl/pepites/jakiej-narodowosci-byl-mikolaj-kopernik/
- https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1589187%2Cjakiej-narodowosci-byl-kopernik-badacz-ucina-wszelkie-dyskusje.html