Prawosławna na katolickim dworze i teść, który chciał nią sterować
Helena Rurykowiczówna miała więcej szczęścia w miłości niż większość księżniczek w jej czasach. Nie przełożyło się to jednak na szczęśliwe życie. Oczekiwano, że będzie spełniała sprzeczne role, że będzie narzędziem w rękach innych. Czy udało jej się zachować niezależność? Jak wyglądało małżeństwo moskiewskiej księżniczki i Aleksandra Jagiellończyka?
- Córka Iwana III Srogiego, wojna i pokój
- Helena - niekoronowana, prawosławna królowa
- Miłość i lojalność młodej księżniczki
- A jednak wojna
- Między młotem a kowadłem
- Bibliografia
Córka Iwana III Srogiego, wojna i pokój
Helena Iwanowna, przyszła na świat w 1474 lub 1476 roku. (Nitescu I, 2022: s.206) Oboje jej rodzice mieli wielkie ambicje. Matka Zoe (Zofia) była bratanicą ostatniego cesarza Bizancjum, adoptowaną córką papieża i miała koneksje z rodami we Włoszech. Ojciec – Wielki Książę Moskiewski Iwan III – dzięki temu małżeństwu, uważał się za kontynuatora imperium rzymskiego. To on wylansował ideę mnicha Filoteusza, że Moskwa jest trzecim Rzymem. W ciągu swojego panowania powiększył należący do siebie obszar, głównie przez podbój lub podporządkowanie dawnych lenników Litwy.
W II połowie XV wieku podboje Iwana i wzrost potęgi jego państwa zaczęły bezpośrednio zagrażać ziemiom Jagiellonów. Gdy tylko zmarł król Kazimierz Jagiellończyk, Iwan rozpoczął wojnę z Litwą, wówczas nie związaną z królestwem Polskim unią personalną. Jednocześnie córką moskiewskiego księcia zainteresowali się Habsburgowie, którzy też dopiero niedawno sięgnęli po koronę cesarską. W ich interesie był sojusz przeciw Jagiellonom.
W takich okolicznościach, po podpisaniu niezbyt korzystnego rozejmu z Moskwą w 1494 roku, wielki książę litewski Aleksander poślubił Helenę Rurykowiczównę. Małżeństwo to zostało jak najbardziej zawarte z rozsądku, w nadziei, że zapewni Litwie pokój.
Helena - niekoronowana, prawosławna królowa
Oddając swoją córkę litewskiemu księciu Iwan Srogi postawił warunek – nie będzie musiała zmieniać wiary, pozostanie przy prawosławiu. W innych okolicznościach byłoby to nie do przyjęcia. Jednak w obliczu postępujących zwycięstw militarnych Moskwy książę nie mógł wybrzydzać. Kiedy po śmierci Jana Olbrachta Aleksander został królem Polski, wyznanie jego żony uniemożliwiło jej koronację. Historycy najczęściej uważają ją jednak za niekoronowaną królową z racji małżeństwa. Tak tytułował ją też szwagier – Zygmunt I Stary.
Bardzo prawdopodobne, że Iwan III planował z czasem przejęcie Litwy lub jej całkowite podporządkowanie Moskwie. Z pewnością uważał się za obrońcę prawosławnych poddanych całej Rusi – w tym ziem należących do Litwy. Swoją córkę na dworze Wielkiego Księcia Litewskiego traktował jak szpiega i, na ile się dało, próbował utrzymać jej więź z rodzimą wiarą. W razie czego mógł zagrozić prawosławnej księżniczce klątwą – co zresztą próbował robić. (Kienzler I., 2017: s. 163, Nitescu I.: s. 204)
Helena zachowała wiarę, ale nie zamierzała działać przeciw mężowi. Uważała, że jest mu winna lojalność, bardziej niż srogiemu ojcu, który w listach wydawał jej dokładne instrukcje działania. Wiedziała też jak okrutny i bezwzględny wobec opornych potrafi być Iwan III, dlatego za wszelką cenę starała się utrzymywać pokojowe stosunki między Wilnem a Moskwą oraz wspierać niezależność Litwy.
Miłość i lojalność młodej księżniczki
Młoda żona mogła zjednać sobie serce Aleksandra samą urodą i wiernością. Helena była pięknością, o czym nie omieszkali wspomnieć ówcześni kronikarze. (Bardach J. : s. 317) Miała jednak więcej zalet. Była inteligentna oraz prawdopodobnie dobrze wyedukowana, chociaż nie mamy wielu informacji na ten temat (por. Nitescu I.: s. 205). Te cechy nie były bez znaczenia dla równie dobrze przygotowanego do swojej roli księcia (Kazimierz Jagiellończyk przykładał wielką wagę do wychowania synów).
Czym zauroczył żonę Aleksander? Bywał bardzo różnie opisywany przez historyków i kronikarzy. Krążyły o nim całkiem sprzeczne plotki – że był ociężały, że umarł na kiłę (jak Jan Olbracht), ale jednocześnie, że był impotentem lub gejem. Wszystko po to, żeby wyjaśnić brak potomstwa oraz przedwczesną śmierć. Prawdopodobnie jednak żadna nie jest prawdziwa, a główną przyczyną jego trudności ze spłodzeniem potomka było po prostu słabe zdrowie. Helena co najmniej dwa razy była w ciąży i poroniła. Nie wykluczone, że i ona miała jakieś problemy z płodnością.
Na podstawie pokojowej polityki Aleksandra i doboru doradców możemy wnioskować, że był rozważny, spokojny. Cenił ludzi inteligentnych i ambitnych. Wśród jego najważniejszych współpracowników byli Erazm Ciołek czy Jan Łaski. (por. Bardach J. : s. 318) Chociaż nie zawsze podejmował mądre decyzje. Jako polityk był przeciwnikiem jedynowładztwa i centralizacji władzy. Wspierał mieszczaństwo, ale nie szczędził przywilejów możnowładcom. Władzę królewską podporządkował senatowi.
Serce Heleny mógł zjednać sobie łagodnym charakterem i bystrością umysłu. Musiał ją ująć również kontrast między surowym, hierarchicznym dworem Iwana III, a bardziej demokratycznym, renesansowym sposobem rządzenia Aleksandra. Poza tym Aleksander żył w zgodzie ze swoim bratem, nie próbował go zamordować, ani zbrojnie odebrać władzy – czego nie można powiedzieć o ojcu Heleny i jej wujach. (por. Bardach J.: s. 320, Martin J. 1995: s. 246-247) W każdym razie od początku stadło było zgodne.
A jednak wojna
Małżeństwo z Heleną nie zapewniło Litwie permanentnego pokoju. Zaledwie kilka lat po rozejmie Iwan znów najechał ziemie litewskie. Według niego miało to zapobiec prześladowaniom religijnym prawosławnych i zmuszaniu księżniczki do przyjęcia katolicyzmu. Nie ma jednak żadnych dokumentów, które potwierdzałyby jakiekolwiek prześladowania. (Nitescu I.: s. 213) Prawdopodobnie był to pretekst do przejęcia kolejnych ziem albo wynik nieporozumienia i wybuchowego charakteru moskiewskiego władcy. Aleksander co prawda zwrócił się o pomoc do papieża i zakonu inflanckiego, ale do sojuszu wciągnął też chana Ordy Nadwołżańskiej.
Tymczasem w czerwcu następnego roku zmarł Jan Olbracht. Aleksander umocniwszy najważniejsze grody udał się do Polski na elekcję. Zaraz potem musiał wracać, żeby podjąć rokowania z Iwanem, zostawiając królestwo na granicy kolejnych konfliktów, pod opieką niezbyt kompetentnych zastępców.
Helena odegrała swoją rolę w tych negocjacjach. W okresie od marca do kwietnia 1503 roku pisała listy do ojca, przypominając mu, że miała być gwarantką pokoju. Przekonywała go też, że nie jest do niczego zmuszana. W podobnym tonie pisała do swojej matki i brata – Wasyla, który wkrótce przejął tron po ojcu. (Nitescu I.: s. 215)
Między młotem a kowadłem
Aleksander nie namawiał żony na zmianę wiary, nawet kiedy papież sugerował takie rozwiązanie. Jednak już możni i duchowni w Polsce mieli inne zdanie. Z tego powodu, kiedy rok później jej mąż był koronowany na władcę Polski, Helenie odmówiono podobnego zaszczytu. Krzywo patrzono na prawosławne msze odbywające się na Wawelu. Jej odmienna wiara była też powodem, dla którego podejrzewano ją o szpiegowanie na rzecz Moskwy.
Tymczasem rozdarty między Wilnem i Krakowem Aleksander zaczął podupadać na zdrowiu. Helena opiekowała się nim przez kilka miesięcy, ale nie dało się uniknąć najgorszego. Jego śmierć po 11 latach małżeństwa pozostawiła niespełna 30-letnią Helenę bez głównego protektora. Jego następca – Zygmunt Stary – na szczęście uszanował ostatnią wolę brata. Królowa-wdowa dostała dożywotnio ziemie i zebrała spory majątek. Jednak nie miała możliwości wyjechać do Moskwy.
Zmarła nagle 20 stycznia 1513 roku, podczas pobytu w Brasławiu (wówczas w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego). Podejrzewano, że została otruta – być może przez Mikołaja Radziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego, który połaszczył się na jej majątek.
***
Helena była jedną z niewielu możnych kobiet swojego czasu, o których działaniach dyplomatycznych mamy jakieś informacje. Nie dała z siebie zrobić jedynie karty przetargowej, uczestniczyła w polityce, jednocześnie zachowując miejsce na prywatne uczucia i osobistą wiarę.
Bibliografia
1. Iwona Kienzler, Jagiellonowie. Miłosne sekrety wielkiej dynastii, Lira 2017
2. Janet Martin, Medieval Russia : 980-1584, Cambridge University Press 1995
3. Juliusz Bardach, Aleksander, w: Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1991
4. Marek Teler, Helena Moskiewska była prawosławną królową Polski. Oskarżano ją o szpiegostwo, w: https://www.national-geographic.pl/historia/helena-moskiewska-byla-prawoslawna-krolowa-polski-oskarzano-ja-o-szpiegostwo/, dostęp 05.12.2025
5. Iulia Nitescu, Identity, secrecy, and war: the letters of Ivan III of Moscow to his daughter, Elena of Lithuania, w: New Europe College Yearbook, "Ștefan Odobleja" Program 2021/ 2022, ss. 203-228