Dorastał wśród tortur i sam je wymyślał. Jak powstawał tyran?
Życiorys najokrutniejszego cara w historii Rosji już od dzieciństwa był wypełniony przemocą. Od trzeciego roku życia obserwował, jak walki o władzę na dworze przynosiły kolejne ofiary. W ten sposób kształtował i rozwijał swoje własne tortury. Iwan Groźny budził powszechny strach wśród swoich poddanych. Ten fakt przysłaniał jego pobożność i uznanie przez niego Moskwy za „trzeci Rzym”. Nawet przeprowadzone przez niego reformy państwowe są „zapominane” przy jego postępkach.
- Władca Rosji Iwan IV Groźny z dynastii Rurykowiczów
- Iwan Groźny – żony i dzieci
- Mały wielki książę – pierwszy car
- Reformy cara
- Tortury Iwana Groźnego
- Śmierć cara
Władca Rosji Iwan IV Groźny z dynastii Rurykowiczów
Według tradycji założycielem dynastii, która sprawowała rządy w Rosji do przełomu XVI i XVII wieku był wywodzący się z plemienia waregów Ruryk I. Rurykowicze, podbijając kolejne plemiona słowiańskie i ugrofińskie, utworzyli Ruś Kijowską.
Od 1505 r. wielkim księciem moskiewskim był Wasyl III – syn Iwana III Srogiego z drugiego małżeństwa z Zofią Paleolog. W tym samym roku Wasyl ożenił się z Salomonidą Saburową. Małżeństwo przez 20 lat nie doczekało się potomstwa, co w przypadku śmierci Wasyla wiązało się z koniecznością przekazania władzy znienawidzonemu bratu. Dlatego małżonka została odesłana do klasztoru – warto zauważyć, że była ona wówczas w ciąży, ale ojcem raczej nie był książę. Drugą żoną Wasyla została, wbrew woli cerkwi, Helena Glińska.
25 sierpnia 1530 r. urodził się syn, który po dziadku otrzymał imię Iwan. Kolejny syn urodził się dwa lata później – Jurij był głuchoniemy, dlatego nie był brany pod uwagę jako przyszły władca Rosji. Plotkowano również o tym, że książę nie był biologicznym ojcem obu chłopców. Wasyl III poniósł śmierć nagle, wskutek upadku z konia w trakcie polowania. Zmarł w nocy z 3 na 4 1533 r. Trzyletni Iwan został wielkim księciem moskiewskim.
Iwan Groźny – żony i dzieci
Pierwsza żona Iwana Groźnego została wybrana spośród Rosjanek, a nie, jak nakazywał zwyczaj – cudzoziemek. Na małżonkę wybrano Anastazję Romanownę Zacharynę. Małżeństwo trwało zgodnie kilkanaście lat i doczekało się kilkorga dzieci, w tym następcy Iwana Groźnego na carskim tronie – Fiodora I. Prawdopodobną przyczyną nagłej śmierci Anastazji było otrucie arszenikiem. Jej zgon w znacznym stopniu spowodował rozwój okrutnych zachowań cara.
Kolejne żony Iwana Groźnego to:
- Maria Tiemigiurkowna – małżeństwo trwało osiem lat, pochodził z niego syn Wasyl, który przeżył tylko kilka miesięcy;
- Marfa Sobakina – wybrana spośród ponad dwóch tysięcy kandydatek, zmarła dwa tygodnie po ślubie;
- Anna Kołtowska – po paru miesiącach małżeństwa pod pretekstem przygotowywania zamachu na życie męża została wywieziona do klasztoru;
- Anna Wasilszczykowa – ich małżeństwo trwało równie krótko, jak poprzednie, a Anna podzieliła los swojej poprzedniczki;
- Wasylisa Mielentiewa – kolejna caryca, już wdowa, z pochodzenia była mieszczką; przyłapana przez Iwana Groźnego na zdradzie została pogrzebana żywcem obok ciała zamordowanego kochanka;
- Maria Nagoj – ze związku jej i Iwana urodził się syn Dymitr, caryca przeżyła swojego męża.
Zawierając kolejne związki małżeńskie, car ignorował prawo cerkiewne dopuszczające maksymalnie dwukrotny ożenek. Pierwsza żona Iwana Groźnego wypełniła swoje najważniejsze zadanie – urodziła dzieci, przede wszystkim synów. Dlatego kolejne kobiety Iwan wybierał ze względu na chęć ich fizycznego wykorzystywania. Jego postępowanie z kobietami doprowadziło do tego, że gdy Maria Nagoj dowiedziała się o zainteresowaniu władcy swoją osobą, zemdlała. Car bezskutecznie starał się także m.in. o rękę Anny Jagiellonki, siostry Zygmunta II Augusta i Elżbiety I Tudor.
Pierwsza żona Iwana Groźnego urodziła mężowi aż trzech chłopców. Dwoje z nich dożyło wieku dorosłego. Jednak kiedy car podczas kłótni uderzył młodego Iwana, następca tronu zmarł. Dlatego trzy lata później po śmierci Iwana groźnego, koronę przejął najmłodszy syn jego i Anastazji – Fiodor I, ostatni władca Rosji z dynastii Rurykowiczów. Z kolei postać Dymitra – syna Marii Nagoj – wykorzystywana była przez kolejnych samozwańców chętnych przejąć tron carski w okresie wielkiej smuty – czasu pomiędzy śmiercią Fiodora w 1598 r. a przejęciem tronu przez dynastię Romanowów w 1613 r.
Mały wielki książę – pierwszy car
Oczywiste było, że śmierć ojca nie oznaczała rozpoczęcia rządów przez Iwana. Regencję sprawowała matka – Helena Glińska. W ostatnich chwilach swojego życia Wasyl rozkazał złożenie przysięgi wierności swojemu pierworodnemu, jednak przez długi czas chłopiec był jedynie obserwatorem polityki i walk na dworze.
Nie minęło pięć lat od śmierci ojca, kiedy nagle zmarła Helena Glińska. Przyszły car został sierotą otoczoną przez obcych i wrogich mu ludzi. Walka o rządy w kraju skupiła ich jednak tak bardzo, że całkowicie ignorowali chłopca, który w tym otoczeniu powoli dorastał. Oficjalny władca Rosji tymczasem zdecydował się na wcześniejszy ożenek, który zgodnie ze zwyczajem gwarantował mu wówczas wszystkie prawa osoby pełnoletniej.
16 stycznia 1547 r. Iwan Groźny rozpoczął swoje panowanie jako car. Po niecałym miesiącu odbył się jego ślub. Początkowo rządy Iwana Groźnego skupiły się na ustabilizowaniu sytuacji wewnętrznej kraju.
Reformy cara
Iwan Groźny zdawał sobie sprawę z tego, jak postrzegano jego ojczyznę w Europie. Dlatego przyjmując tytuł cara i koronę z rąk uznał Moskwę za „trzeci Rzym”, który w przeciwieństwie do poprzednich (Rzymu i Konstantynopola) nigdy nie upadnie.
Rządy zaczął od gruntownej reformy prawa. Jego postępowanie objęło także cerkiew, której nie można już było zapisywać żadnych dóbr, ziemskich, ani majątkowych. Niezwykle ważne było utworzenie regularnej armii opartej przede wszystkim na strzelcach.
Nie należy jednak zapominać również o opryczninie, którą car wydzielił spod władzy bojarów i przejął jako własne „prywatne państwo”. Tym mianem określa się również terror, który został wprowadzony w kraju, by całkowicie podporządkować carskiej władzy bojarów. Iwan Groźny zyskał władzę nieograniczoną.
Tortury Iwana Groźnego
Jeszcze za życia wielki książę, a następnie car, zyskał sobie przydomek „Groźny”. Pojawił się on nie bez przyczyny. Już jako chłopiec otoczony był niebezpieczeństwami, a jego matka nie wahała się usuwać każdego, kto mógłby w przyszłości przeszkodzić Iwanowi objąć tron. Wtrącała do lochów członków własnej rodziny. Uczący się, jak każde dziecko, od dorosłych syn Heleny często bawił się, zadając tortury schwytanym zwierzętom.
Z wiekiem rządy Iwana Groźnego zaczynały budzić coraz większy strach wśród poddanych. Car miał posyłać zatrute potrawy na uczty. Krwawo tłumił wszelkie przejawy nieposłuszeństwa swoich poddanych. Członków rodzin bojarskich, ludzi ze swojego otoczenia odsyłał do klasztorów, w których ciężkie warunki znacznie przyspieszały zgon skazanego. Podejrzaną o otrucie Anastazji stryjenkę Eufrozynę, na wzór średniowiecznych zwyczajów, kazał utopić w rzece.
Życiorys cara był wypełniony licznymi zbrodniami. Jednak chyba najgorszą z nich było zamordowanie własnego syna. Carewicz stanął w obronie swojej ciężarnej żony, Heleny Iwanowny Szeremietiewy. Podczas ostrej wymiany zdań car uderzył syna okutą laską, która spowodowała rozległe obrażenia. Pomimo wielu prób lekarzy i jeszcze większej liczby modlitw cara, carewicza nie udało się uratować. Wkrótce owdowiała Helena urodziła martwe dziecko. Zrozpaczony Iwan odesłał kobietę do klasztoru.
Śmierć cara
Po tragicznej śmierci syna w 1581 r. Iwan Groźny twierdził, że chce resztę życia spędzić w klasztorze. Jednak bojarzy „uprosili go” o dalsze rządy nad krajem. Car od tej pory występował już bez insygniów koronnych. Powoli sam szykował się do śmierci, jego pobożność zaczęła bardziej przypominać dewocję.
Na przełomie 1583 i 1584 r. nad krajem pojawiła się kometa. To zjawisko astronomiczne od zawsze budziło ludzki niepokój. Chorujący już coraz bardziej fizycznie i psychicznie car uznał, że to zapowiedź jego rychłego zgonu, a wezwani wróżbici niechętnie potwierdzili jego obawy, przewidując go na 18 marca.
Brak pewności co do choroby, która stała się przyczyną śmierci cara. Podejrzenia kierowano na syfilis, o który nie było trudno przy tak rozpustnym życiu, jak życie Iwana Groźnego. Ostatecznie car faktycznie zmarł 18 marca 1584 r., słabnąc w trakcie partii szachów. Przed śmiercią zdążył zadbać o kwestię następstwa tronu, a także przyjął święcenia kapłańskie. Rządy nad Rosją zakończył w wieku 53 lat.
Źródła:
- Andrusiewicz A., Iwan Groźny, Świat Książki, Warszawa 2006
- Serczyk W., Iwan Groźny, Ossolineum, Wrocław 2004
- Troyat H., Iwan Groźny. Krwawy twórca imperium, Amber, Warszawa 2019