Od krowich krost do genetyki – jak naprawdę powstawały szczepionki?
Nie zaczęło się w laboratorium, tylko w wiejskiej chacie. Zamiast białych fartuchów – mleczarki, a zamiast sterylnej igły – łyżeczka z ropą z krowiej krosty. Tak wyglądały początki szczepień, które z czasem stały się jednym z najbardziej zauważalnych osiągnięć medycyny. To opowieść o ludziach, którzy eksperymentowali wbrew opinii publicznej, wprowadzając praktyki, które zmieniły podejście do chorób zakaźnych i rozwinęły wiedzę o odporności.
- Pierwsze próby
- Odkrycie Jennera
- Laboratorium Pasteura
- Era igieł
- Epoka szczepień
- Globalne wyzwania
- Bibliografia
Pierwsze próby
Na długo przed odkryciem bakterii i wirusów ludzie zauważyli, że przechorowanie niektórych schorzeń zakażnych może prowadzić do odporności w przyszłości. Już w starożytnych Chinach i Indiach praktykowano wariolizację – czyli celowe zakażenie łagodniejszą odmianą ospy. Wydawało się to ryzykownym działaniem, ale w wielu przypadkach przynosiło pożądany efekt – osoby zarażone chorowały łagodniej i później były mniej narażone na cięższe odmiany choroby.
W XVIII wieku praktyka wariolizacji zwróciła uwagę Lady Mary Wortley Montagu, żony brytyjskiego ambasadora w Turcji. Zafascynowana obserwowanym sposobem ochrony przed ospą, sprowadziła wiedzę do Europy i zdecydowała się zaszczepić własne dzieci, mimo sprzeciwu otoczenia. Jej działania pokazują, że w historii nauki często to odwaga jednostki pozwalała wprowadzać nowe rozwiązania, a obserwacja i eksperymentowanie były pierwszymi krokami do bardziej systematycznej ochrony zdrowia.
Odkrycie Jennera
W 1796 roku angielski lekarz Edward Jenner podjął się obserwacji, która miała wpływ na dynamiczny rozwój szczepień. Zauważył, że kobiety pracujące przy krowach rzadko zapadają na ospę prawdziwą i przypuszczał, że kontakt z wirusem krowianki może zapewniać odporność na cięższą odmianę choroby. Postanowił sprawdzić swoje przypuszczenia w praktyce i pobrał płyn z krosty krowy, wstrzykując go ośmioletniemu Jamesowi Phippsowi.
Chłopiec przeszedł chorobę łagodnie, a późniejszy kontakt z ospą prawdziwą nie wywołał żadnych objawów. Metoda Jennera była pierwszym zarejestrowanym przykładem szczepienia opartego na obserwacjach naturalnych odporności. Wkrótce w Europie zaczęto szerzej stosować podobne praktyki, a termin „vaccine” wywodzi się od łacińskiego słowa vacca – krowa.
Przeczytaj również: Szpitale bez lekarzy, więzienia bez krat, pogrzeby za życia. Prawdziwa twarz średniowiecznej medycyny.
Laboratorium Pasteura
W XIX wieku Ludwik Pasteur pracował nad zrozumieniem procesów mikrobiologicznych i sposobów ograniczania skutków chorób zakaźnych. W 1885 roku w jego laboratorium znalazł się chłopiec pogryziony przez wściekłego psa. Pasteur zastosował serię zastrzyków z osłabionym wirusem wścieklizny, po których dziecko przeżyło. Przypadek był szeroko opisywany w prasie i naukowych raportach, prowadząc do gwałtownego rozwoju medycyny.
Odkrycia Pasteura doprowadziły do powstania szczepionek przeciw chorobom takim jak wąglik, błonica czy cholera. Laboratoria zaczęły pełnić rolę miejsc, w których obserwacje i eksperymenty były prowadzone w sposób systematyczny, umożliwiając opracowywanie kolejnych metod ochrony zdrowia. Pasteur stał się symbolem tego, jak nauka może dostarczać narzędzi do reagowania na zagrożenia zdrowotne.
Era igieł
Podczas pandemii grypy hiszpanki w 1918 roku potrzeba skutecznych metod ochrony zdrowia stała się niezwykle pilna. W kolejnych dziesięcioleciach wprowadzano szczepienia przeciw żółtej febrze, krztuścowi, błonicy czy gruźlicy, co pozwalało na systematyczne zmniejszanie liczby zachorowań w różnych krajach. Szczególne znaczenie miały badania nad polio – Jonas Salk opracował pierwszą szczepionkę, a Albert Sabin wygodniejszą, doustną wersję preparatu.
W 1967 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) rozpoczęła globalny program eliminacji ospy prawdziwej, obejmujący setki milionów ludzi. Program trwał ponad dekadę i wymagał koordynacji działań w wielu krajach. W 1980 roku ogłoszono, że choroba została wyeliminowana na całym świecie. To pierwszy przypadek w historii, gdy szczepienia umożliwiły całkowite pokonanie choroby zakaźnej w skali ludzkości.
Epoka szczepień
Lata 70. i 80. przyniosły kolejne zmiany w zakresie szczepień. W 1971 roku dr Maurice Hilleman połączył szczepionki przeciw odrze, śwince i różyczce, tworząc preparat MMR, co pozwalało na jednorazową ochronę przed trzema chorobami. Wkrótce WHO uruchomiła Program Rozszerzonych Szczepień, obejmujący wiele krajów, a działania te miały wpływ na redukcję zachorowań w populacjach dziecięcych.
W latach 90. naukowcy odkryli związek wirusa HPV z rakiem szyjki macicy, a opracowanie szczepionki przeciw HPV umożliwiło wdrożenie programów profilaktycznych w różnych krajach. Rozwój szczepień w tym okresie pokazał, że działania w zakresie ochrony zdrowia mogą być dostosowane do konkretnych potrzeb populacji, a nowe preparaty wprowadzane są w oparciu o obserwacje epidemiologiczne i badania kliniczne.
Globalne wyzwania
W XXI wieku kontynuowane są badania nad nowymi szczepionkami – m.in. przeciw meningokokom, które wpłynęły na ograniczenie epidemii zapalenia opon mózgowych w Afryce. W 2019 roku rozpoczęto testy szczepionki przeciw malarii, a w 2020 roku pojawiły się szczepionki przeciw COVID-19 oparte na technologii mRNA. Tempo opracowania nowych preparatów było bardzo szybkie, a współpraca między naukowcami, rządami i firmami farmaceutycznymi pozwoliła na wprowadzenie ich do użytku w krótkim czasie.
Pandemia COVID-19 pokazała, że metody ochrony zdrowia są wdrażane w różnych regionach w różnym tempie, a dostęp do szczepień zależy od wielu czynników. Historia szczepień w XXI wieku to nie tylko opowieść o badaniach i technologii, lecz także o tym, jak wiedza naukowa i działania publiczne wpływają na dostępność środków ochrony zdrowia w skali globalnej.
Bibliografia
- Gajda Z., Historia medycyny dla każdego, Warszawa 2021.
- https://vaccination-info.europa.eu/pl/informacje-o-szczepionkach/historia-szczepien
- https://www.gov.pl/web/psse-lobez/krotka-historia-szczepionek-jak-na-przestrzeni-dziejow-ratowano-ludzkosc
- https://www.who.int/news-room/spotlight/history-of-vaccination/a-brief-history-of-vaccination