Zawrócił w głowie nie tylko Helenie. Kim naprawdę był Skrzetuski z „Ogniem i mieczem”?
W powieści „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza Jan Skrzetuski jawi się jako uosobienie cnót rycerskich – odważny, lojalny, szlachetny i bez skazy. Ale mało kto wie, że za tą postacią kryje się realny człowiek: Mikołaj Skrzetuski herbu Jastrzębiec, żołnierz z krwi i kości, który żył w XVII wieku. Nie był on jednak wcale tak nieskazitelny, jak jego literacki sobowtór. Bywał bohaterem, ale i awanturnikiem, mężnym wojownikiem, a jednocześnie uczestnikiem licznych burd i procesów. Poznajmy historię człowieka, który zainspirował Sienkiewicza do stworzenia jednego z najbardziej rozpoznawalnych bohaterów polskiej literatury.
Żołnierz z fantazją
Mikołaj Skrzetuski urodził się około 1610 roku w Rożnowie pod Poznaniem. Choć jego ród pieczętował się starym i szanowanym herbem Jastrzębiec, sam Mikołaj pochodził z ubogiej gałęzi wielkopolskiej szlachty. Ojciec zmarł wcześnie, a rodzina nie posiadała większego majątku. W czasach, gdy herb był przepustką do kariery, ale nie gwarantował jeszcze chleba, młody Skrzetuski postanowił poszukać szczęścia w wojsku.
Nie była to decyzja wyjątkowa – dla wielu młodych szlachciców z prowincji służba wojskowa stanowiła jedyną szansę na awans społeczny, przygodę i zdobycie majątku. Mikołaj miał temperament, ambicję i – jak pokazują źródła – porywczy charakter. Szybko wciągnęła go atmosfera kresowych obozów, gdzie krzyżowały się wpływy polskie, kozackie i tatarskie. Był żołnierzem-zagończykiem, czyli kimś w rodzaju „frontowego zwiadowcy” – odważnym, ale też impulsywnym i nie zawsze posłusznym dowódcom. Taki właśnie człowiek miał szansę dokonać czynu, który przeszedł do historii.
Misja spod Zbaraża
Lato 1649 roku. Zamek w Zbarażu otoczony przez potężne wojska kozacko-tatarskie, obrońcy na skraju wyczerpania, głód, choroby i coraz bardziej desperacka walka o przetrwanie. W tej dramatycznej scenerii Mikołaj Skrzetuski zgłosił się na ochotnika do jednej z najbardziej niebezpiecznych misji w historii I Rzeczypospolitej – miał przedrzeć się przez linie wroga i dotrzeć do króla Jana Kazimierza, aby błagać o odsiecz.
W przebraniu chłopa, z listami zaszytymi w ubraniu, Skrzetuski opuścił oblężony Zbaraż. Przebył dziesiątki kilometrów, unikając patroli i pułapek, korzystając ze swojej znajomości języka ruskiego i kozackich obyczajów. Gdy wreszcie dotarł do obozu królewskiego, przekazał dramatyczny meldunek: żywności wystarczy obrońcom jedynie na sześć dni. Dzięki jego odwadze król mógł ruszyć z odsieczą, a Zbaraż nie upadł.
To właśnie ten czyn – heroiczny i filmowy – przyniósł Mikołajowi nieśmiertelną sławę. Król nagrodził go złotem i koniem, lecz historia potraktowała go znacznie hojniej: jego wyczyn przetrwał w pamiętnikach i pieśniach, aż wreszcie Sienkiewicz uczynił go fundamentem swojego powieściowego mitu.
Od Mikołaja do Jana
Tworząc "Ogniem i mieczem" Henryk Sienkiewicz szukał w przeszłości postaci, które mogłyby ucieleśniać polskiego ducha rycerskiego – honor, wiarę, lojalność i odwagę. Znalazł je w historii Mikołaja Skrzetuskiego. Jednak pisarz, zamiast wiernie odwzorować jego losy, stworzył z niego ideał. Tak narodził się Jan Skrzetuski – rycerz bez skazy, wzór cnót obywatelskich i żołnierskich.
W przeciwieństwie do swojego literackiego alter ego, prawdziwy Skrzetuski nie był aniołem. W archiwach zachowały się liczne akta sądowe świadczące o jego porywczym temperamencie. Potrafił wdać się w bójkę, napadł nawet na dom szlachcianki Zofii Zawadzkiej, próbując wymusić jej rękę. Był karany infamią, skazywany na banicję i wielokrotnie ciągany po trybunałach. Mimo to nigdy nie przestał być żołnierzem. W jego życiu heroizm przeplatał się z awanturnictwem – dokładnie tak, jak w życiu wielu ludzi pogranicza XVII wieku.
Sienkiewicz świadomie oczyścił jego biografię, czyniąc z niego wzór męstwa i poświęcenia. Jan Skrzetuski miał być bohaterem, w którym Polacy – zmęczeni zaborami – mogli zobaczyć odbicie dawnych cnót i siły ducha. Pisarz zamienił więc niespokojnego zagończyka w moralny kompas narodu.
Przeczytaj również: Od Dzikich Pól po filmowe ekrany. Kim był prawdziwy Bohun z "Ogniem i mieczem"?
Stworzony do wojaczki
Po epizodzie ze Zbaraża Mikołaj Skrzetuski nie spoczął na laurach. Nadal walczył – pod Beresteczkiem, w wyprawach przeciw Tatarom i Moskwie. Był związany z hetmanem Stefanem Czarnieckim, a później z Janem Sobieskim. Z czasem awansował do stopnia pułkownika, choć nigdy nie doczekał się większych urzędów ani majątków.
Jednocześnie jego kariera obfitowała w konflikty i skandale. W 1663 roku został skazany zaocznie na banicję w związku z zabójstwem hetmana Wincentego Gosiewskiego, choć nie brał udziału w samej zbrodni. W kolejnych latach odpowiadał za rabunki i nadużycia dokonywane przez jego żołnierzy. Wydaje się, że Skrzetuski nie potrafił funkcjonować w czasach pokoju – był stworzony do wojny, do życia wśród dymu, kurzu i bitewnej wrzawy.
W 1671 roku po raz ostatni zapisał się na kartach historii, dowodząc oddziałem w bitwie pod Barem, gdzie odniósł zwycięstwo nad liczniejszym wrogiem. Rok później przygotowywał chorągiew do bitwy pod Chocimiem, ale nie wiadomo, czy w niej uczestniczył. Zmarł w 1673 roku i został pochowany w Poznaniu. Zgasł po cichu – bez fanfar, bez tytułów, ale z życiorysem, który wystarczyłby na niejedną powieść.
Między prawdą a mitem
Historia Skrzetuskiego to opowieść o tym, jak z rzeczywistości rodzi się legenda. W literackim ujęciu Sienkiewicza Skrzetuski stał się symbolem ideałów, które Polacy chcieli w sobie odnaleźć: odwagi, wiary, lojalności. Ale za tą legendą stał człowiek z krwi i kości – porywczy, namiętny, nie zawsze prawy, lecz zawsze wierny własnemu sumieniu i Rzeczypospolitej.
Dla współczesnych jego historia może być ciekawym lustrem dawnych czasów: pokazuje, jak literatura potrafi tworzyć wzorce, które przetrwają wieki, ale też jak ważne jest poznawanie prawdziwych ludzi stojących za mitami. Bo ostatecznie to właśnie z takich nieidealnych ludzi rodzą się najbardziej fascynujące legendy.
Źródła:
- Kienzler I., 1649 Zbaraż, Warszawa 2014.
- Kosman M., Na tropach bohaterów Trylogii, Warszawa 1966.
- Kosman M., Skrzetuski w historii i legendzie, Poznań 1989.
- Zawistowski W., Kto jest kim w Trylogii Henryka Sienkiewicza, Gdańsk 1999.