Zrobiłby wszystko, by jeszcze raz zobaczyć ukochaną. Król był gotów zawrzeć pakt z diabłem
Barbara Radziwiłłówna była wielką miłością Zygmunta II Augusta, ale ich małżeństwo był krótkie i nieszczęśliwe. Po śmierci ukochanej król nie mógł sobie znaleźć miejsca. Dałby wszystko żeby jeszcze raz spojrzeć na Barbarę. Jak doszło do jednego z najsłynniejszych seansów spirytystycznych w dziejach Polski?
- Tragiczna historia królewskiej miłości
- Rozpacz i (fałszywa?) nadzieja
- Barbara Giżanka i duch królowej
- Zjawa zamieniona w kochankę
- Legenda miłości i królewskie szaleństwo
- Bibliografia:
Tragiczna historia królewskiej miłości
Zygmunt II August był znany ze swojej słabości do płci przeciwnej. Mimo kilku małżeństw i wielu kochanek tylko jedną kobietę uważał za miłość swojego życia – Barbarę Radziwiłłównę.
Poznali się kiedy Barbara owdowiała w 1543 r. mając ok. 20 lat (nie jest znana dokładna data jej narodzin). Jej mąż był ostatnim przedstawicielem litewskiego rodu Gasztołdów i po jego śmierci majątek przypadłby, zgodnie z prawem, Wielkiemu Księciu Litewskiemu. Wówczas tytuł ten przysługiwał Zygmuntowi Augustowi, który też przybył do posiadłości Gasztołdów, żeby załatwić formalności. Tu spotkali się po raz pierwszy i prawdopodobnie od razu zaczął się ich romans. Kochankowie nie mogli jednak afiszować się ze swoim uczuciem. Do 1547 roku spotykali się potajemnie w Wilnie. Kiedy zmarła Elżbieta Austriaczka, żona władcy, spotkania kochanków nadal miały nieoficjalny charakter. Dopiero kiedy wydawało się, że Barbara jest w ciąży Zygmunt nie wahał się poślubić wieloletniej kochanki. (Kuchowicz Z., 1989: s. 115)
Ślub odbył się potajemnie. Mimo że Zygmunt August był Wielkim Księciem, panował jako koregent ze swoim ojcem. Nadal miał rodziców, a ci oboje byli oburzeni wyborem nowej małżonki. Małżeństwo wywołało również silny sprzeciw wśród polskiej szlachty. Do tego stopnia, że na najbliższym sejmie żądano jego unieważnienia. Klamka jednak zapadła, a Zygmunt II August wkrótce został samodzielnym władcą, po śmierci swojego ojca. Nie tylko nie pozwolił na unieważnienie małżeństwa, ale dwa lata później ukoronował Barbarę na królową Polski.
Niestety ukochana żona, dla której król tak wiele ryzykował zmarła niedługo potem – 8 maja 1551 roku. Podejrzewano ją o kiłę, ale prawdopodobnie chorowała na raka szyjki macicy lub owrzodzenie narządów rodnych. (Janicki K., 2021)
Rozpacz i (fałszywa?) nadzieja
Choroba na jaką cierpiała Barbara – niezależnie od diagnozy – trawiła ją powoli. Właściwie już wkrótce po zawarciu małżeństwa trudno było jej nie tylko uczestniczyć w pożyciu małżeńskim, ale w zwykłym życiu dworu. To sprawiło, że małżonkowie niewiele nacieszyli się sobą po legalizacji związku, a wkrótce musieli się rozstać na zawsze.
Zygmunt August nie miał problemu ze znalezieniem sobie kolejnej żony. Miał też do dyspozycji wiele kochanek. Jednak ani prawowita małżonka, ani pokątne miłostki nie były w stanie ukoić jego cierpienia i tęsknoty za Barbarą. Oskarżał nawet własną matkę o otrucie ukochanej żony i nie odzywał się do niej przez wiele miesięcy.
W tej sytuacji dostrzegli okazję dla siebie dworscy karierowicze – bracia Mniszchowie, Mikołaj i Jerzy. Jerzy pełnił na dworze królewskim funkcję kuchmistrza, Mikołaj był pokojowcem króla. Trzecią postacią, która wykazała zainteresowanie wykorzystaniem tęsknoty Zygmunta Augusta dla własnych celów, był sekretarz królewski, ksiądz Franciszek Krasiński. (Bugaj R., 2022: s. 306-307) Zapewnili oni króla, że mogą mu załatwić seans, w którym zobaczy zmarłą żonę. Do tego celu potrzebowali pomocy niejakiego Twardowskiego. Słynącego z tego, że posiada wiedzę tajemną.
Barbara Giżanka i duch królowej
Na podstawie źródeł można wnioskować, że cały pomysł był od początku oszustwem. Rolę Barbary podczas seansu miała odegrać Barbara Giżanka.
Piękną mieszczkę, przebywająca w klasztorze bernardynek, pierwszy dostrzec miał Mikołaj Mniszech. Być może nawet została jego kochanką. Postanowił jednak wykorzystać podobieństwo dziewczyny do zmarłej królowej. Razem ze swoim bratem i kanclerzem Krasińskim uknuli plan. Przekonają króla, że można wywołać ducha Barbary, Twardowski wykona odpowiednie rytuały, a Barbara Giżanka pojawi się w odpowiednim momencie, przybrana i ucharakteryzowana na zmarłą królową. Jeżeli eksperyment się uda można podsunąć królowi mieszczkę jako kochankę i wykorzystać jej wpływ na monarchę.
Sprawa okazała się wyjątkowo łatwa. Król był znany z tego, że interesuje się sztukami tajemnymi, które w okresie renesansu były popularne na niejednym dworze. (Bugaj R.: s. 315) Nie miał nic do stracenia, a każda możliwość spojrzenia jeszcze raz na zmarłą żonę była na wagę złota.
Zjawa zamieniona w kochankę
Scenariusz został zrealizowany bez większych problemów. Według najbardziej prawdopodobnego opisu wzięli w nim udział Twardowski, Giżanka, Mikołaj Mniszech i wtajemniczeni pokojowcy. Według jednej relacji mogła być też obecna „baba czarownica”, która udzieliła instrukcji królowi. Jednak to Twardowski musiał być mistrzem ceremonii. To on surowo zabronił królowi ruszać się z krzesła i przemawiać do ducha. Było oczywiste, że bez niczyjego nadzoru król będzie chciał się rzucić kochanej w ramiona. Twardowski miał wystarczający autorytet i rzeczywiście musiał przytrzymać króla podczas seansu.
Widok rzekomej zjawy obudził na nowo uczucia Zygmunta Augusta do zmarłej żony. To był najlepszy moment, żeby mu podsunąć kochankę, która „była podobna do ducha Barbary”. Giżanka rzeczywiście została nałożnicą króla, powiła mu nawet córkę.
Po śmierci Zygmunta II Augusta zaczęto jednak oskarżać grono szlachciców – z Mniszchami na czele – o manipulowanie starzejącym się władcą. Ostatecznie udało im się uniknąć odpowiedzialności. Mało tego! Jerzego Mniszcha widzimy kilka lat później jak bierze udział w Dymitriadzie i próbuje osadzić swoją córkę jako carową u boku Dymitra Samozwańca.
Legenda miłości i królewskie szaleństwo
Wywołanie ducha Barbary Radziwiłłówny było przeróżnie opisywane w źródłach z epoki. Niektórzy uważali, że Twardowski faktycznie sprowadził zjawę. Inni podejrzewali różnego rodzaju sztuczki – od latarni magicznej po manipulowanie lustrami. Sama opowieść o niezwykłej miłości króla do szlachcianki litewskiej stała się inspiracją dla wielu utworów oraz tematem wielu prac malarskich.
Dziś raczej nie ma wątpliwości, że całe przedsięwzięcie było zaaranżowane przez najbliższe otoczenie króla. Jego zainteresowanie magią i łatwowierność pozwalały robić karierę osobom, które poza tym niczego sobą nie reprezentowały. To z kolei położyło się cieniem na ocenie panowania ostatniego męskiego władcy z rodu Jagiellonów.
Bibliografia:
1. Kamil Janicki, Choroba Barbary Radziwiłłówny. Co naprawdę zabiło zaszczutą królową? W: Wielka Historia Polski, (https://wielkahistoria.pl/choroba-barbary-radziwillowny-co-naprawde-zabilo-zaszczuta-krolowa/, dostęp 29.08.2025)
2. Roman Bugaj, Nauki tajemne w dawnej Polsce. Mistrz Twardowski, Replika 2022
3. Zbigniew Kuchowicz, Barbara Radziwiłłówna, Wydawnictwo Łódzkie 1989