Sułtanka feministka, która wyprzedziła Europę. Tadż ul-Alam pisała prawa na dzisiejszą modłę
W państwie gdzie władza była domeną mężczyzn po kobiecie na tronie niewiele się spodziewano. Sułtanka Tadż ul-Alam Safiatuddin Syah okazała się nie tylko patronką kultury i nauki, ale skutecznie opierała się napierającej ekspansji kolonialnej Holendrów. Jak dziś oceniana jest ta muzułmańska władczyni?
- Trudne dziedzictwo i niepewna przyszłość
- Czy kobieta powinna zasiadać na tronie?
- Kobiety do nauki i polityki
- Holenderska Kompania Wschodnioindyjska i sułtanat Acehu
Trudne dziedzictwo i niepewna przyszłość
Iskandar Muda był najpotężniejszym władcą w historii Acehu. Niestety nie miał syna. W wyniku niespodziewanych wydarzeń tron przypadł jego najstarszej córce - księżniczce Sri Alam, nazwanej Tadż ul-Alam Safiatuddin.
Dynastia założona przez jej pradziadka nie przewidywała dziedziczenia po linii żeńskiej, dodatkowo było to problematyczne z punktu widzenia islamu. Ojciec przyszłej sułtanki przeznaczył więc na następcę tronu syna pokonanego władcy Pahangu. Wychował go jak własne dziecko i wydał za niego córkę kiedy oboje byli jeszcze nieletni. Mąż Putri przyjął imię swojego poprzednika Iskandar. (Ramadhani D., Wijayanto S.T., 2020: s. 33) Jest to używana w krajach islamu wersja imienia Aleksander. To nie był przypadek – podobnie jak wielu władców Europy, obaj sułtani odwoływali się do legendarnego Macedończyka.
Iskandar Thani był zwolennikiem silnie scentralizowanego państwa i ograniczał władzę możnych, jednak nie rządził wystarczająco długo, żeby dorosnąć do sławy teścia. Zaczął panowanie w 1636 roku, w 1641 już nie żył. Co gorsze – z punktu widzenia dynastii – również nie pozostawił po sobie męskiego potomka. W takiej sytuacji władzę oddano w ręce ostatniej przedstawicielki rodu – Putri Sri Alam, która przyjęła imię „Czystość Wiary, Korona Świata” – Safiatuddin Tadż ul-Alam.
Czy kobieta powinna zasiadać na tronie?
Nie wszyscy uczeni islamscy uważali, że kobieta powinna zasiadać na tronie. Część jednak popierała jej prawo do dziedziczenia władzy. Sprawa została ostatecznie rozstrzygnięta – oczywiście przez mężczyzn – podczas specjalnie zwołanej narady. Uczestnicy doszli do wniosku, że warunkiem osadzenia kobiety na tronie jest jej wykształcenie, pobożność i moralność. (Ramadhani D., Wijayanto S.T.: s. 37) Nie mogła też pełnić funkcji religijnych.
Tadż ul-Alam musiała się na wstępie zmierzyć z narzuconymi oczekiwaniami i ograniczeniami. Udało jej się do nich dostosować, nie tracąc wpływu na rozwój państwa. Rządziła łagodniejszą ręką niż jej ojciec i mąż, ale skupiła się na rozwoju kultury, nauki i sztuki. ( Ramadhani D., Wijayanto S.T.: s. 34) Okazała się też skuteczną przeciwniczką holenderskiej kolonizacji.
Kobiety do nauki i polityki
Dojście kobiety do władzy nie było tylko formalnością, a Tadż ul-Alam nie zamierzała się ograniczać do roli symbolicznej władczyni, za którą rządzą inni. Przede wszystkim zaczęła zwiększać udział kobiet w edukacji i polityce. Zachęcała kobiety do nauki, dawała im takie same szanse w instytucjach państwowych i rządowych. Finansowała szkoły i biblioteki, a nawet swoim przeciwnikom dawała możliwość zbudowania własnych szkół w innych częściach kraju.
Rozwinęła również ustanowioną przez swojego ojca dywizję kobiet, zwaną Keumala Cahaya. Nie była to jedyna acehańska instytucja o charakterze militarnym z ich udziałem. Utworzona na początku XVII wieku flota wdów, złożona z kobiet i dowodzona przez kobiety, miała początkowo dawać wdowom po wojownikach walczących z Portugalczykami możliwość zemsty za śmierć mężów. (Djono, Sutiyah, Zulfikar F., 2022: s. 2346) Za czasów Tadż ul-Alam jej członkiniami były już nie tylko wdowy.
Sułtanka miała też wpływ na zmianę prawa rozwodowego. Zaproponowane przez nią zmiany brzmią bardzo nowocześnie. Na pewno przewyższały prawa panujące wówczas w Europie. Kobieta według tego prawa kobieta otrzymywała od rodziców dom, do którego przeprowadzał się mąż. W razie rozwodu to ona zostawała na swoim i dodatkowo miała prawo do połowy wspólnego majątku. (Ramadhani D., Wijayanto S.T.: s. 39) Warto dodać, że wszystko to odbywało się w ramach obowiązującego prawa szariatu. Dziś trudno uwierzyć, że sułtanka była pobożną muzułmanką, szczerze zaangażowaną w szerzenie swojej wiary wśród poddanych i jednocześnie niemal feministką.
Holenderska Kompania Wschodnioindyjska i sułtanat Acehu
W 1602 roku powstała holenderska Kompania Wschodnioindyjska, która zyskała od własnego rządu monopol na handel na Oceanie Indyjskim i Pacyfiku. Zjednoczenie różnych firm handlowych w jednej instytucji i przyznany z góry monopol czyniły Holendrów o wiele poważniejszym zagrożeniem dla krajów Azji południowo-wschodniej. Nie bez znaczenia była też najlepsza flota, wyposażona w zwinniejsze i zarazem lepiej uzbrojone statki. (Zainu’ddin A.G., 1970: s. 79)
Kilka konfrontacji z coraz bardziej agresywnym zachowaniem Kompanii w regionie pokazuje jak sułtance udało się zbalansować opór przeciw kolonizacji i relacje z państwami sojuszniczymi.
Jeden z takich incydentów miał miejsce w Perak – sojuszniczym, podległym Acehowi sułtanacie na Półwyspie Malajskim. Chcąc zmonopolizować regionalne zasoby cyny Kompania zablokowała rzekę Perak. W odpowiedzi doszło do masakry załóg dwóch statków holenderskich i splądrowania magazynu. Holendrzy, podejrzewając udział Aceheńczyków, zwrócili się do Tadż ul-Alam o zbadanie sprawy, a także zapewnienie im bezpieczeństwa i rekompensaty. Sułtanka ukarała kilku uczestników zamieszek i nakazała wypuszczenie ocalałych Holendrów. Do ich dowódcy zwróciła się jednak z wyraźną reprymendą – przypominając, że Perak należy do niej i nie Holendrzy nie mogą prowadzić tam wojny. (sister-hood, 2018)
Chociaż okres panowania Safiatuddin i jej następczyń (tzw. epoka czterech sułtanek) uważa się za czas osłabienia mocarstwa, Aceh zachował niepodległość jeszcze prawie do końca XIX wieku. Dopiero wtedy Holendrzy pokonali ostatnie siły sułtanatu i ustanowili swoją kolonię. Zresztą nie na długo, bo Indonezja uzyskała niepodległość pół wieku później.
Źródła:
1. Desy Ramadhani, Septian Teguh Wijayanto, Sulthanah Taj'al Alam Safiatuddin Syah: Nilai Inspirasi dan Kontribusi dalam Memimpin Kesultanan Aceh 1641-1675, (w:) RINONTJE: jurnal Pendidikan dan Penelitian Sejarah, vol. 3, nr 2, 20 kwietnia 2020, ss. 32-42 (na podstawie tłumaczenia Google Translate)
2. Djono, Sutiyah, Fachri Zulfikar, Historical Perspective of Acehnese Women's Leadership Transformation as a Source of History Learning, (w:) International Journal of Sustainable Development and Planning Vol. 17, No. 8, December, 2022, ss. 2435-2444
3. Sher Banu A. Latiff Khan, Rule behind the silk curtain: the sultanas of Aceh 1641-1699, London 2009
4. Ailsa Gwennyth Zainu'ddin, A short history of Indonesia, New York 1970
5. Praca zbiorowa, Taj ul-Alam 1612-1665, w: Sister-hood.com (https://sister-hood.com/sister-hood-staff/sultanah-taj-ul-alam-safiatuddin-syah-1612-1675/, dostęp 27.08.2025)