Przedwojenna szkoła uczyła lepiej? To mit. Poziom (nie)wiedzy był zatrważający
Na „tę współczesną młodzież” narzekali już starożytni Grecy. Sokrates miał ponoć wzdychać, że młodzi nie szanują starszych, są leniwi i zbyt pewni siebie. Od tamtej pory minęło ponad dwa tysiące lat, ale jedno się nie zmienia: każda epoka narzeka na poziom wykształcenia następnego pokolenia. Nawet II Rzeczpospolita, której system edukacji wielu dziś stawia za wzór, miała swoje – i to całkiem poważne – problemy z nauczaniem. Czyżby zatem powiedzenie „matura to bzdura” pasowało jak ulał również do przedwojennej rzeczywistości?
- Mit przedwojennej edukacji: matura równa magisterium?
- Kto odpowiadał za edukację w II RP?
- Reforma Jędrzejewicza – edukacyjny kamień milowy?
- Edukacja a mniejszości narodowe
- A może jednak „za dużo luzu”?
- Czy to wszystko jest naprawdę aż tak znajome?
- Czego możemy się nauczyć z historii edukacji w Polsce?
- Bibliografia
Mit przedwojennej edukacji: matura równa magisterium?
Współczesne dyskusje o jakości polskiego szkolnictwa często kończą się westchnieniem: „Przed wojną to była edukacja! Matura była trudniejsza niż dzisiejszy dyplom studiów wyższych!”. Ale czy rzeczywiście? Wystarczy zajrzeć do przedwojennej prasy, by przekonać się, że ówczesni nauczyciele i wykładowcy również rwali włosy z głowy.
Wiosną 1939 roku jedna z większych gazet codziennych w centralnej Polsce alarmowała, że poziom intelektualny maturzystów budzi poważne obawy. W artykule wytykano młodzieży elementarne braki w wiedzy ogólnej – uczniowie nie kojarzyli znanych postaci z historii nauki, nie rozumieli podstawowych pojęć z zakresu ustroju państwa, a niektóre terminy administracyjne mylili z biurowym żargonem. Trudno nie odnieść wrażenia, że podobne zarzuty mogłyby paść i dziś – zmieniłyby się tylko nazwiska i realia. Brzmi znajomo? Czyżby osiemdziesiąt lat później problem wyglądał niemal identycznie…
Kto odpowiadał za edukację w II RP?
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Polska stanęła przed zadaniem zbudowania od zera spójnego systemu edukacji. W grudniu powołano Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, które miało niełatwe zadanie: zunifikować trzy zupełnie różne modele szkolnictwa – zaboru rosyjskiego, pruskiego i austriackiego.
W 1919 roku zwołano tzw. Sejm Nauczycielski, który postulował jednolitą i bezpłatną szkołę powszechną oraz obowiązek szkolny do 14. roku życia. Te ambitne plany zderzyły się jednak z rzeczywistością. Jeszcze w roku szkolnym 1922/1923 na wschodzie kraju mniej niż połowa dzieci realizowała naukę początkową. Różnice regionalne były gigantyczne – od niemal pełnej realizacji obowiązku szkolnego w województwach zachodnich po dramatycznie niskie wskaźniki na Kresach.
Reforma Jędrzejewicza – edukacyjny kamień milowy?
W 1932 roku Janusz Jędrzejewicz, minister oświaty, przeprowadził szeroko zakrojoną reformę szkolną. Nowy system przewidywał trzy stopnie szkół powszechnych, czteroletnie gimnazjum i dwuletnie liceum profilowane. Wprowadzono także zmiany w szkolnictwie zawodowym i pedagogicznym – zlikwidowano wieloletnie seminaria nauczycielskie, zastępując je trzyletnimi liceami pedagogicznymi.
Choć zmiany były potrzebne i ambitne, nie wszędzie udało się je wdrożyć z równą skutecznością. Reforma ograniczyła również autonomię uczelni wyższych – minister uzyskał prawo zatwierdzania rektorów i likwidacji katedr. Nie obyło się bez ingerencji politycznych, co – jak się domyślamy – nie wszystkim profesorom przypadło do gustu.
Edukacja a mniejszości narodowe
System edukacji w II RP musiał uwzględniać także potrzeby mniejszości narodowych. Istniały szkoły z ukraińskim, niemieckim, białoruskim, a nawet żydowskim językiem nauczania (choć ostatnie traktowano raczej jako placówki wyznaniowe niż narodowe). W roku szkolnym 1929/30 działało prawie 800 szkół z ukraińskim językiem nauczania i ponad 2300 dwujęzycznych.
Ten aspekt systemu oświaty pokazuje, że mimo trudności Polska międzywojenna starała się stworzyć inkluzywny model szkolnictwa – chociaż i tutaj nie obyło się bez napięć, ograniczeń i politycznych decyzji.
A może jednak „za dużo luzu”?
Z kolei ówczesne analizy edukacyjne wykazywały, że wiedza absolwentów szkół średnich była często bardzo powierzchowna. Uczniowie nie potrafili wyjaśnić podstawowych zjawisk przyrodniczych, mieli problem z elementarnymi pojęciami chemicznymi czy społecznymi. Pytania o funkcjonowanie państwa czy porządek konstytucyjny często kończyły się zupełnie nietrafionymi odpowiedziami – wskazywano przypadkowe osoby, stanowiska lub pojęcia. Te dane z tamtych lat sugerują, że szkolne programy nie zawsze przekładały się na rzeczywiste zrozumienie materiału.
Niektórzy wykładowcy posuwali się nawet do twierdzenia, że młodzi ludzie nie wiedzą, czy Węgry graniczą z Polską, ani co to jest Kurlandia. Brzmi groteskowo, ale wiele z tych opinii to echo dzisiejszych debat o edukacji. Czy może właśnie o to chodzi – że każde pokolenie uważa, iż „za ich czasów” było lepiej?
Czy to wszystko jest naprawdę aż tak znajome?
W prasie i środowiskach akademickich coraz częściej pojawiały się głosy krytyki wobec systemu nauczania. Zarzucano szkołom przesadną fascynację nowoczesnymi metodami kosztem rzetelnego opanowania podstaw. Wskazywano również na braki w przygotowaniu uczniów oraz przeciążenie uczelni wyższych, które przyjmowały coraz więcej studentów – nie zawsze gotowych na poziom akademicki. Całość brzmi zaskakująco aktualnie, jakby problemy sprzed dekad powracały dziś w niemal niezmienionej formie.
Ale jeśli coś naprawdę łączy przedwojenną i współczesną szkołę, to wszechobecne poczucie, że „jest źle i będzie gorzej” oraz sentyment za mityczną edukacją „sprzed lat”. Co ciekawe, już w latach 30. krytykowano wcześniejsze modele nauczania jako „suche” i „werbalistyczne”, a równocześnie chwalono ich skuteczność w uczeniu... na pamięć.
Czego możemy się nauczyć z historii edukacji w Polsce?
Historia edukacji w II Rzeczpospolitej pokazuje, że szkoła nigdy nie była doskonała. Miała swoje sukcesy – jak reforma Jędrzejewicza czy próby integracji mniejszości – ale też poważne problemy: nierówności regionalne, polityczne naciski i słaby poziom nauczania.
Dobrze znać tę historię, ale jeszcze lepiej – nie mitologizować jej. Przedwojenna szkoła wcale nie była krainą merytorycznej szczęśliwości, gdzie każde dziecko recytowało z pamięci „Pana Tadeusza” i znało daty wszystkich bitew. Młodzież miała swoje braki, nauczyciele swoje frustracje, a państwo – ograniczone środki. I jak zwykle: najwięcej emocji budziły egzaminy, poziom uczelni i… niepokojąca niewiedza absolwentów.
Więc następnym razem, gdy ktoś z rozrzewnieniem westchnie, że „przed wojną to była szkoła…”, warto z lekkim uśmiechem przypomnieć sobie, że już wtedy uważano, iż „dzisiejsza młodzież” nie umie nic.
Bibliografia
- https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Polska-Oswiata-Druga-Rzeczpospolita;4575098.html
- https://czasopisma.kul.pl/index.php/sp/article/view/4880/4728
- https://muzeumpilsudski.pl/wp-content/uploads/2020/02/MJP20200128-Jaka-edukacja.pdf
- https://wielkahistoria.pl/poziom-edukacji-w-ii-rp-budzil-zazenowanie-prasa-twierdzila-ze-studenci-sa-glupsi-niz-kiedykolwiek