Sprzedał jedyną wieś, by kupić dla niej karetę. Romanse Izabeli Czartoryskiej
Nie była klasyczną pięknością, a jej ślub przypominał raczej rodzinny interes niż romantyczne uniesienie. Mimo to stała się jedną z najważniejszych i najbarwniejszych postaci polskiego oświecenia. Jej życie to niekończąca się opowieść o namiętnościach, politycznych rozgrywkach i niespożytej energii, którą ostatecznie poświęciła ratowaniu polskiego dziedzictwa narodowego. Kim naprawdę była Izabela z Flemmingów Czartoryska?
- Małżeństwo z rozsądku
- Z rosyjskim ambasadorem w łóżku
- Francuska namiętność
- Polscy wielbiciele
- Małżeństwo oświeceniowe
- Bibliografia
Małżeństwo z rozsądku
Izabela weszła w związek małżeński jako piętnastoletnia dziewczyna, wydana za dużo starszego i obojętnego kuzyna, Adama Kazimierza. Ich ślub w 1761 roku był czysto dynastycznym posunięciem dwóch potężnych rodów. Młoda panna, świeżo po ospie która zostawiła ślady na jej twarzy, w peruce i grubym pudrze prezentowała się przy boku olśniewającego małżonka jak „brzydkie kaczątko”. Jednak ten chłodny, ułożony przez rodzinę początek, paradoksalnie otworzył Izabeli drogę do nieskrępowanej swobody obyczajowej. Książę Adam, sam korzystający z wolności epoki oświecenia, nie tylko tolerował pozamałżeńskie związki żony, ale wręcz je ułatwiał, widząc w nich narzędzie politycznych wpływów.
Pierwszym poważnym romansem Izabeli, jeszcze z czasów przedmałżeńskich, był płomień do kuzyna Stanisława Poniatowskiego. Legenda głosi, że przyszły król zastał ją raz, gdy na zapudrowanym lustrze wypisywała palcem jego imię. Ten młodzieńczy sentyment, podsycany przez bliskość rodzinną, rozkwitł na nowo, gdy Stanisław został królem. Romans monarchy z księżną był jawny i tolerowany przez męża, który podobno sam podwoził żonę na zamkowe schadzki. Związkiem tym żyła cała Warszawa, a jego owocem była córka Maria Anna, zwana złośliwie na mieście „Ciołkówną”, od herbu króla.
Z rosyjskim ambasadorem w łóżku
Prawdziwie niebezpieczną grę Izabela rozpoczęła z Nikołajem Repninem, rosyjskim ambasadorem i faktycznym władcą Polski. Ten człowiek, znienawidzony za gwałty na polskiej suwerenności, wobec księżnej stawał się uległy i romantyczny. Jego uczucie przybrało formy teatralne – by zdobyć jej uwagę, wykupywał całe sale teatralne na prywatne przedstawienia tylko dla we dwoje. Romans ten, początkowo wspierany przez męża i króla jako forma łagodzenia rosyjskiej presji, szybko wymknął się spod kontroli. Repnin szczerze się zakochał, a Izabela, choć początkowo obojętna, w końcu uległa jego natarczywym zalotom.
Związek miał bezpośrednie, katastrofalne konsekwencje dla Polski. To podczas spotkania zorganizowanego przez Izabelę między królem a zakochanym ambasadorem zapadła decyzja o porwaniu i wywiezieniu do Kaługi przywódców opozycji. Romans stał się zatem narzędziem politycznego szantażu. Co więcej, uczucie Repnina do Polki tak bardzo wpłynęło na jego decyzje, że caryca Katarzyna II, zirytowana faworyzowaniem rodziny Czartoryskich, odwołała go ze stanowiska. Mimo to związek trwał, a jego owocem był syn Adam Jerzy. Historyczna anegdota głosi, że książę Czartoryski odesłał noworodka Repninowi... w koszyku róż. Choć ta opowieść jest prawdopodobnie zmyślona, faktem jest, że dziecko zostało uznane przez męża Izabeli i wychowane jako dziedzic rodu.
Francuska namiętność
Najbardziej zmysłowy i literacko udokumentowany romans połączył Izabelę z francuskim arystokratą, Armandem Louisem de Lauzun. Spotkali się w Londynie w 1772 roku. Diuk, znany libertyn, w swoich pamiętnikach zanotował, że choć księżna nie była klasyczną pięknością, miała „najpiękniejsze oczy” i „niezrównany wdzięk”. Ich związek szybko zamienił się w burzliwą namiętność, pełną ekstremalnych uniesień. Gdy Izabela, targana wyrzutami sumienia wobec Repnina, próbowała się otruć, de Lauzun ją uratował. Ich romans kwitł w Paryżu, a gdy Izabela zaszła w ciążę, wróciła do Warszawy, by urodzić syna Konstantego.
Poród ten stał się sceną rodem z komedii intryg. Wezwany potajemnie do Polski de Lauzun ukrył się w szafie w sypialni Izabeli, aby być blisko w tej podniosłej chwili. Książę Adam ponownie wykazał się nadzwyczajną tolerancją – uznał dziecko, stawiając tylko jeden warunek: prawdziwy ojciec nigdy nie spotka się z synem. Romans jednak wygasł pod ciężarem rozłąki i wzajemnych podejrzeń o niewierność. Jego niezwykłe świadectwo przetrwało w pikantnych pamiętnikach diuka, których publikacja w 1821 roku wywołała gigantyczny skandal, zmuszając rodzinę Czartoryskich do walki o konfiskatę „hańbiących” wspomnień.
Polscy wielbiciele
Oprócz głośnych romansów z królami i dyplomatami, Izabela miała cały szereg polskich adoratorów. Najbardziej spektakularnym dowodem uczucia był gest szlachcica Ignacego Rychłowskiego. Oszalały z miłości do księżnej, sprzedał swoją jedyną wieś, żeby za otrzymane pieniądze kupić wspaniałą magnacką karetę – marząc, że ten ekwipunek godny jej pozycji wreszcie zwróci jej uwagę. Niestety, jego ofiara poszła na marne, a on sam stał się bohaterem miejskich anegdot. Innym poważnym kandydatem do jej serca był magnat Franciszek Ksawery Branicki, który zabiegał o jej względy jeszcze w czasach romansu z Repninem i prawdopodobnie był ojcem najmłodszej córki Izabeli, Zofii.
Najbardziej dramatyczny epizod rozegrał się jednak wokół tajemnicy Cecylii Beydale. Przez lata przedstawiana jako wychowanka księżnej, w rzeczywistości była jej nieślubną córką z romansu z Kazimierzem Rzewuskim. Prawda wyszła na jaw w scenie niczym z tragedii, gdy w Cecylii zakochał się przyrodni brat, Konstanty Adam i zapragnął się z nią ożenić. Izabela musiała wówczas wyjawić szokującą wszystkich rodzinną tajemnicę. Dla Konstantego była to druzgocąca wiadomość, która zniszczyła jego plany matrymonialne. Dla Cecylii – traumatyczne odkrycie tożsamości, które na zawsze naznaczyło jej życie.
Małżeństwo oświeceniowe
W centrum tej sieci romansów stało niezwykłe małżeństwo Izabeli z Adamem Kazimierzem Czartoryskim. Był to związek, który w pełni realizował oświeceniowe ideały wolności i równouprawnienia w sferze uczuć. Książę, sam mający liczne kochanki (w tym długoletni związek z siostrą Izabeli, Elżbietą Lubomirską), nie tylko tolerował podboje miłosne żony, ale często je ułatwiał, widząc w nich narzędzie politycznej gry. Ta „umowa” działała w obie strony – gdy Izabela rodziła dzieci innych mężczyzn, Adam je uznawał i zapewniał im pozycję w rodzie, dbając o dynastyczną ciągłość.
To wyjątkowe partnerstwo przetrwało wszystkie burze i z czasem przerodziło się w autentyczne uczucie oparte na szacunku. Pod koniec życia Izabela napisała o mężu z wdzięcznością i czułością, doceniając jego wielkoduszność. Adam z kolej, choć czasem z lekką zazdrością patrzył na temperament żony, szanował jej niezależność. Ich małżeństwo, rozpoczęte jako chłodna transakcja, stało się przykładem niezwykle nowoczesnego związku, w którym obie strony zachowały autonomię, by ostatecznie znaleźć wspólny cel w służbie narodowej kulturze. Romans Izabeli z wykreśoną z mapy Europy Polską, ucieleśniony w Świątyni Sybilli, okazał się ostatnią i najtrwalszą miłością jej życia.
Bibliografia
- Pauszer-Klonowska G., Pani na Puławach, Warszawa 1978.
- https://muzeumczartoryskich.pulawy.pl/pdf/?id=5847
- https://muzhp.pl/wiedza-on-line/jej-urok-i-inteligencje-docenil-benjamin-franklin
- https://www.polskieradio.pl/8/3664/artykul/3505430,izabela-czartoryska-ksiezna-o-bardzo-dlugiej-liscie-zaslug