Dwór, zdrady i depresja. Mroczna prawda o małżeństwie Sisi

Opublikowano: 27.08.2025Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Elżbieta Bawarska i cesarz Franciszek Józef I różnili się nie tylko charakterami, ale podejściem do rzeczywistości. On przyziemny i konserwatywny, chociaż obowiązkowy – ona romantyczna i nieprzewidywalna, skupiona głównie na sobie. Jak wyglądało małżeństwo słynnej cesarskiej pary? Czy różnice miały znaczący wpływ na politykę i społeczeństwo imperium Habsburgów?

1. Niespodziewana miłość
2. Romantyczna nastolatka
3. Trudna teściowa
4. Metamorfoza i początek legendy
5. Czy kiedykolwiek byli szczęśliwi?
6. Cesarzowa dywersantka?
7. Śmierć i legenda Sisi

Niespodziewana miłość

Kiedy Franciszek Józef po raz pierwszy zobaczył Elżbietę, zwaną przez najbliższych „Sisi”, miała zaledwie 15 lat i była od niego o siedem lat młodsza. Ich matki, arcyksiężna Zofia i Ludwika Wilhelmina, były rodzonymi siostrami. Przewidywały raczej, że wydadzą za cesarza starszą z sióstr – 18-letnią Helenę. Elżbieta towarzyszyła siostrze i matce w zaaranżowanym spotkaniu (Winkelhofer M., 2022: s. 80-83). Piętnastoletnia Sisi była wybitnie piękna i pełna romantycznego wdzięku. Jej starsza siostra nie grzeszyła natomiast urodą, choć była dojrzalsza i lepiej przygotowana do roli władczyni. Z punktu widzenia arcyksiężnej i jej siostry Helena była świetną kandydatką na cesarzową – wykształcona, o mocnym charakterze, a do tego pobożna, co monarchii Habsburgów nie było bez znaczenia. Jednak to piękna Sisi zauroczyła Franciszka Józefa.

Cesarz kazał przekazać Sisi pytanie czy zechce wyjść za niego za mąż. Uważał, że nie powinno się jej naciskać, że musi sama podjąć decyzję. (Wineklhofer M.: s. 96) Ale kto mógłby odmówić cesarzowi? To była najlepsza partia na jaką Elżbieta mogła liczyć. Ślub odbył się rok później. Wkrótce też przyszły na świat pierwsze dzieci pary.

Romantyczna nastolatka

Młodziutka Sisi od razu miała problem z wejściem w nową rolę. Była przyzwyczajona do swobody i nie przywiązywała dużej wagi do etykiety. Jej ojciec – Maksymilian Józef – brat bawarskiego króla, mimo arystokratycznego pochodzenia trzymał się z dala od dworu i polityki. Był wręcz negatywnie nastawiony do dworskiego życia. Interesowały go sztuczki cyrkowe, ludowa muzyka i podróże po świecie. (Winkelhofer M.: s. 38) Nie kochał swojej żony, ale spłodził z nią dziesięcioro dzieci, zostawiając małżonce ich wychowanie. Pozostawiona z gromadką Ludwika Wilhelmina przelewała wszystkie ciepłe uczucia na dzieci. Być może właśnie dzięki temu Sisi miała szczęśliwe i swobodne dzieciństwo. Niestety trudne małżeństwo jej rodziców mogło również zaważyć na jej wyobrażeniach na ten temat.

Z charakteru Sisi była podobna do ojca. Lubiła poezję oraz wolność jaką dawały przejażdżki konne i dalekie podróże. Wszystko to zostało jej odebrane kiedy stała się żoną jednego z najpotężniejszych władców Europy. Na wiedeńskim dworze, z dala od bliskich i od bezpośrednich relacji z ludźmi, szybko poczuła się jak w fizycznej i psychicznej klatce.

Trudna teściowa

Niestety relacja Sisi z jej ciotką i teściową zarazem – Zofią Wittelsbach – nie była najlepsza. Zofia okazała jej dużo życzliwości i patrzyła na siostrzenicę jak na własne dziecko. Jednak miała bardzo silną osobowość i potrafiła być apodyktyczna, nawet przy wszystkich ciepłych uczuciach jakie żywiła wobec członków rodziny. Młodziutką Elżbietę traktowała jak dziecko, któremu trzeba ustawić życie. Nie tylko organizowała jej otoczenie i obserwowała na każdym kroku – czego można się było spodziewać na cesarskim dworze. (por. Winkelhofer M.: s. 135-136) Najbardziej bolesny był jej stosunek do cesarzowej jako matki. Ograniczała osobiste spotkania Sisi z trójką starszych dzieci. Sama podjęła nawet decyzję o wyborze imienia dla najstarszej wnuczki, w ogóle nie konsultując tego z synową. Naciskała też na Elżbietę, żeby jak najszybciej powiła syna, bo co to za cesarzowa, która nie obdarzy cesarza następcą.

Kiedy wreszcie młoda cesarzowa miała okazję zabrać ze sobą dzieci w podróż do Włoch i na Węgry, wydarzyła się tragedia. Obie dziewczynki był niemowlakami i długie podróżowanie odbiło się na ich zdrowiu. Starsza zachorowała i wkrótce zmarła, nie mając nawet 2 lat. To przekonało nie tylko teściową, ale samą Sisi, że nie radzi sobie z dziećmi. Elżbieta popadła w depresję i na długie lata zdystansowała się do swoich dzieci.

Być może jednak obraz teściowej, jako przeciwieństwa Sisi i głównej dręczycielki młodej cesarzowej jest przesadzony. Zofia starała się tylko spełniać swoje obowiązki i wdrażać do nich synową, którą traktowała jak rodzoną córkę. Trzeba dodać, że poza relacjami młodej Elżbiety arcyksiężna Zofia była lubiana przez rodzinę i dwór cesarski. (por. Winkelhofer M.: 153-158) Możliwe więc, że ta dramatyczna relacja jest częścią legendy.

Metamorfoza i początek legendy

Elżbietę Bawarską często przedstawia się jako postać tragiczną, niedopasowaną do miejsca i czasu, w którym przyszło jej żyć. Z pewnością pierwsze lata małżeństwa były dla niej ciężkie. Franciszek Józef adorował żonę, ale był silnie podporządkowany matce. Ponieważ Sisi mówiła mało i cicho uznawano ją na dworze za głupszą niż była. Właściwie okazała się osobą wyjątkowo inteligentną i ciekawą świata, tylko introwertyczną. To ostatnie w połączeniu z poetycką i żądną przygód naturą utrudniało jej dopasowanie do konwenansów dworskich. Jej atutem była natomiast uroda, dzięki której miała wpływ na cesarza i otoczenie. Skupiła się więc na atrakcyjności fizycznej, narzucając sobie bardzo restrykcyjną dietę, ćwiczenia i długotrwałą procedurę układania swoich słynnych w całej Europie włosów. Z czasem nauczyła się też wykorzystywać ówczesne media do budowania swojego wizerunku. Odwoływała się przy tym do ówczesnego gustu, prezentowanego przez słynne piękności i aktorki swojej epoki. Po urodzeniu trzeciego dziecka Sisi podupadła na zdrowiu i musiała się zregenerować wyjeżdżając do Grecji. Izolacja od dworskiego życia dobrze jej zrobiła. Właśnie w tym czasie opracowała swój „performance”, który pomógł zbudować legendę romantycznej piękności na tronie. (por. Hołda R.: s. 85 – 89)

Czy kiedykolwiek byli szczęśliwi?

Cesarzowa wykorzystywała intymność i seks jako kartę przetargową kiedy chciała coś uzyskać. Jako dojrzała kobieta wykorzystywała również swoją pozycję jako cesarzowa – po prostu odmawiała spełniania obowiązków, jeżeli nie będzie spełniona jej wola. (Sinclair A.: s. 37) To sprawiało Franciszkowi Józefowi wiele kłopotu i było postrzegane jako zaniedbywanie obowiązków żony wobec męża i władczyni wobec kraju. Jednak była to też sprawdzona strategia przeprowadzania swojej woli w czasach, w których kobiety nie miały wiele do powiedzenia.

Nie można powiedzieć, że całe ich życie było tragiczne czy naznaczone wyłącznie konfliktami. Umieli znaleźć pewien poziom porozumienia i wzajemnej sympatii. Romantyczna natura Sisi miała i pozytywny wpływ na niektóre decyzje cesarza i na ogólny wizerunek pary cesarskiej.

Przeżyli również kilka tragedii, które nie odbiły się dobrze na ich relacji – największą była samobójcza śmierć ich syna – arcyksięcia Rudolfa. (Sinclair A.: s. 134) Po tym wydarzeniu cesarzowa popadła w głęboką depresję i szukała ukojenia w podróżach z dala od dworu.

Cesarzowa dywersantka?

Różnice w podejściu małżonków do polityki miały poważne konsekwencje dla kraju. W młodości Elżbieta w ogóle nie mieszała się do spraw politycznych. Jednak z czasem zaczęła mieć swoje zdanie również w tej tematyce.

Panowanie Franciszka Józefa zaczęło się jako próba zaradzenia ruchom rewolucyjnym i separatystycznym w imperium. Nie tylko monarchia Habsburgów pękała pod naporem nowych prądów politycznych. Jednak młody cesarz był bardzo konserwatywny, co powodowało dodatkowe napięcia. Tym czasem romantyczna Sisi, wychowana przez ojca w sympatii do ludu, gdy dojrzała zaczęła się interesować konfliktami rozrywającymi Europę od innej strony. Przede wszystkim dała znać o sobie jej sympatia do Węgrów i poparcie dla ich ruchu niepodległościowego. Chcąc nauczyć się języka węgierskiego przyjęła do swojego grona Idę Ferenczy, która była powiązana z działaczami niepodległościowymi. Jednocześnie zaniedbywała Czechów i Austriaków. W wielonarodowej monarchii nie było to mile widziane. Natomiast jej sympatia do Węgier była jednym z czynników, które pozwoliły zliberalizować policyjne państwo Franciszka Józefa. Chociaż trzeba podkreślić, że oficjalnie cesarzowa nie brała udziału w negocjacjach politycznych. (por. Djinis E., 2025)

Śmierć i legenda Sisi

Jak na ironię zbuntowana cesarzowa zginęła z rąk anarchistycznego zamachowca. Luigi Lucheni chciał początkowo zamordować Henryka księcia Orleanu. Skorzystał jednak z okazji, że cesarzowa pojawiła się w Genewie i zabił Elżbietę. Zamach miał miejsce 10 września 1898 roku. Dla Lucheniego liczyło się, że zginie ktoś ważny, kogo śmierć będzie ogłaszana w gazetach i uderzy w arystokrację. Osobiście nie miał żadnego stosunku do pięknej i sławnej cesarzowej. (Sinclair A.: s. 174) Śmierć – choć tragiczna – była dla Elżbiety wyjątkowo szybka i lekka. Prawdopodobnie nie poczuła nawet bólu i szybko straciła przytomność. Po śmierci żony cesarz był oczywiście zdruzgotany. Miał jednak wreszcie swobodę, żeby po swojemu rozwijać jej kult, stawiać dowolne pomniki i nazywać budowle jej imieniem. Stworzył nawet Order Elżbiety dla szczególnie zasłużonych kobiet.

***

Różnice miały wpływ na codzienne relacje cesarskiej pary, ogólny obraz ich rodziny, a w mniejszym stopniu również na rozwój spraw politycznych. Biografia cesarzowej austriackiej jest do dziś niewyczerpanym źródłem dywagacji i romantycznych narracji dla historyków, autorów książek i filmowców.

Źródła:

1. Maria Winkelhofer, Cesarzowa. Pierwsze lata Sisi na wiedeńskim dworze, Marginesy 2022
2. Andrew Sinclair, Death by fame. A life of Elisabeth, Empress of Austria, New York 1999
3. Renata Hołda, Piękna cesarzowa… Elżbieta Bawarska (Sisi) i jej performance, w: Relacje Międzykulturowe, 2021 nr 1 (9), s. 83-104
4. Elisabeth Djinis, The Many Myths of Empress Elisabeth of Austria, the 19th-Century Royal Whose Beauty and Tragic Death Transformed Her Into a Legend, w: Smitsonian Magazine 28 kwietnia 2025, (https://www.smithsonianmag.com/history/the-many-myths-of-empress-elisabeth-of-austria-the-19th-century-royal-whose-beauty-and-tragic-death-transformed-her-into-a-legend-180986486/, dostęp 23.08.2025)