„Szlachta nie pracuje” i "Chłop zawsze pod butem"? Obalamy największe mity 1670 roku
Jak wyglądała codzienność mieszkańca siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej? Z dala od bitew, sejmików i wielkiej polityki toczyło się życie pełne sprzeczności: tradycji, przywilejów, zależności społecznych i niepisanych rytuałów. Choć dziś często patrzymy na sarmatów z przymrużeniem oka, ich świat był znacznie bardziej złożony, niż pokazują to memy i satyry. Cofnijmy się do roku 1670, aby przyjrzeć się bliżej temu, jak naprawdę żyło się w polskim dworku i na chłopskiej zagrodzie.
- Sarmata idealny
- „Złota wolność” czy złota iluzja?
- Codzienność w dworku
- Chłop pod butem pana? Niekoniecznie
- Żona, matka, zarządczyni
- Ani mit, ani mem
- Bibliografia
Sarmata idealny
Stereotypowy szlachcic z epoki baroku to postać niemal teatralna: z wąsem, kontuszem i szabelką, skory do biesiady, pojedynku i długiego przemówienia na sejmiku (lub pogrzebie). W rzeczywistości szlachta Rzeczypospolitej była warstwą bardzo zróżnicowaną. Z jednej strony istnieli magnaci – książęta i hrabiowie posiadający dziesiątki wsi, fortuny i własne armie. Z drugiej – uboga szlachta zaściankowa (gołota), która nierzadko sama orała pole i żyła w chacie ledwo odróżniającej się od chłopskiej. Mimo to wszyscy oni – bez względu na majątek – uważali się za elitę narodu.
Sarmatyzm, ideologia dominująca wśród szlachty, był mieszanką poczucia obowiązku wobec ojczyzny, pobożności, nacjonalizmu i zachwytu nad własną wyjątkowością. Sarmata wierzył, że pochodzi od starożytnych wojowników, że jego wolność osobista jest najwyższą wartością i że Rzeczpospolita – a raczej on sam – jest ostoją cywilizacji. W tym duchu pielęgnowano tradycję, nieufność wobec „zachodnich” nowinek i głęboką pogardę dla mieszczaństwa oraz chłopów. Tak właśnie powstała figura szlachcica-obywatela, który nie musi pracować, bo jego rolą jest bronić ojczyzny… choć niekoniecznie robi to skutecznie.
„Złota wolność” czy złota iluzja?
W XVII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów była formalnie jednym z najbardziej „wolnych” państw w Europie – przynajmniej jeśli chodzi o wolność szlachty. Każdy dobrze urodzony miał prawo głosu na sejmikach, prawo do noszenia broni, do wyboru króla, do obrony własnej ziemi i – co najważniejsze – do sprzeciwu wobec decyzji większości. To właśnie słynne liberum veto pozwalało jednemu posłowi zablokować decyzje całego sejmu, jeśli uznał je za „szkodliwe dla Rzeczypospolitej”.
Z dzisiejszej perspektywy taki system wydaje się receptą na polityczną katastrofę – i rzeczywiście nią był. Choć w teorii miał chronić przed tyranią większości, w praktyce prowadził do paraliżu państwa, korupcji i wtrącania się obcych dworów w sprawy polskie. Szlachcic, choć dumny ze swej wolności, często nie rozumiał, jak bardzo szkodzi wspólnocie. Ale dla wielu z nich Rzeczpospolita nie była wspólnotą – była zbiorem osobistych majątków, w których królowie i reformatorzy mieli nie przeszkadzać. Duma ze „złotej wolności” była więc w dużej mierze iluzją – piękną, lecz niekiedy destrukcyjną.
Codzienność w dworku
Polski dwór szlachecki nie był pałacem – raczej dużym, drewnianym domem z gankiem, sienią i izbami pełnymi sprzętów, ludzi i zapachów charakterystycznych dla wsi. To w nim toczyło się życie codzienne: od zarządzania folwarkiem, przez wychowywanie dzieci, po politykowanie przy stole. Dwór był ośrodkiem lokalnej władzy, ale i rodzajem mikroświata, w którym panował niepisany kodeks obyczajów i obowiązków.
Uroczystości, biesiady i zabawy były częścią życia dworu, ale nie można zapominać o nieustannej gotowości do wojny. XVII wiek był dla Polski okresem licznych konfliktów: z Turcją, Kozakami, Moskwą, Szwecją. Szlachcic mógł zostać wezwany na wyprawę wojenną, a dwór – splądrowany przez wroga albo zbuntowanego sąsiada. Dlatego broń wisiała na ścianie, koń był pod ręką, a młodych uczono fechtunku wcześniej, niż pisania. Dwór był nie tylko centrum władzy, ale też twierdzą – bardziej chaotyczną, niż funkcjonalną, ale gotową na wszystko.
Chłop pod butem pana? Niekoniecznie
Relacja między szlachcicem a chłopem często przedstawiana jest jako brutalna i jednostronna – i choć zawiera to ziarno prawdy, pełen obraz jest bardziej złożony. Wielu chłopów w XVII wieku faktycznie podlegało pańszczyźnie – musieli kilka dni w tygodniu pracować na rzecz pana, często bez wynagrodzenia, w zamian za możliwość użytkowania ziemi i dachu nad głową. Jednak nie byli całkowicie bezbronni. W wielu regionach funkcjonowały wspólnoty wiejskie, wybierani sołtysi, a chłopi potrafili dochodzić swoich praw – niekiedy nawet przed sądami ziemskimi.
Dla szlachcica chłopi stanowili nie tylko siłę roboczą, ale i podstawę całej gospodarki. Kiedy ci odmawiali pracy, uciekali, sabotowali zbiory – folwark stawał w miejscu. Dlatego niektórzy właściciele łagodzili obowiązki, oferowali ulgi podatkowe, pozwalali na korzystanie z lasów czy owoców handlu. Pojawiały się też formy nieoficjalnych negocjacji i układów, które przypominały wczesne relacje klasowe, choć oczywiście bez równouprawnienia. Mimo ogromnej nierówności społecznej, relacje chłop–szlachcic nie były zatem aż tak proste, jak chcą niektórzy.
Przeczytaj również: Życie chłopa pańszczyźnianego – jak naprawdę wyglądała codzienność w czasach pańszczyzny?
Żona, matka, zarządczyni
Rola kobiety w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej bywała niedoceniana, choć wiele z nich pełniło kluczowe funkcje w życiu dworu i rodziny. Żony szlachciców zarządzały często gospodarstwem w czasie nieobecności męża (wojny, sejmiki, poselstwa). Wówczas to kobiety dbały o majątek, negocjowały z dzierżawcami, pilnowały rachunków, organizowały codzienne życie rodzinne.
Wbrew wyobrażeniom, wiele z nich było wykształconych – znały język polski, łacinę, prowadziły korespondencję i czytały Pismo Święte. Czasami nawet inicjowały działania polityczne poprzez wpływy w rodzinie, koligacje i posagi. W świecie, w którym wszystko teoretycznie zależało od mężczyzn, to właśnie kobiety często trzymały wszystko w ryzach. Może nie zawsze w świetle reflektorów, ale z całą pewnością – skutecznie.
Ani mit, ani mem
Obraz siedemnastowiecznej Polski bywa dziś przedstawiany niemal jak satyra: pan w kontuszu z głową pełną frazesów, chłop zgięty pod jarzmem pańszczyzny, a państwo tonące w liberum veto i politycznych kłótniach. Ale to tylko jedna strona medalu. Rzeczywistość była znacznie bardziej złożona – obok zacofania istniała błyskotliwa kultura, obok anarchii – lokalna zaradność i silne więzi społeczne. Nie wszystko było groteską. Nie wszystko też było chlubą.
Polska była pełna kontrastów: wysoce zdecentralizowana, a jednak z potężną tożsamością narodową; gospodarczo zależna od chłopów, ale z elitą przekonaną, że „nie wypada pracować”. Tego świata nie da się zamknąć w memie ani w patetycznej opowieści. I może właśnie dlatego tak bardzo nas dziś interesuje – bo przypomina, że historia rzadko kiedy bywa czarno-biała.
Bibliografia
- Grzybowski S., Sarmatyzm, Warszawa 1996.
- Guzowski P., Ekonomia polskiej wsi, "Dzieje polskiej wsi. Pomocnik historyczny Polityki" nr 2/2024.
- Łoziński W., Życie polskie w dawnych wiekach, Warszawa 2006.
- Tazbir J., Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit, upadek, relikty, Warszawa 1979.