Zakochany król i piękna Żydówka. Skandal, który wstrząsnął średniowieczną Polską
Czy piękna Żydówka naprawdę skradła serce Kazimierza Wielkiego, czy była jedynie romantycznym wymysłem kronikarzy i poetów? Historia Esterki balansuje między rzeczywistością a legendą – i właśnie to czyni ją tak fascynującą. Jej losy przez wieki inspirowały literatów, historyków i malarzy.
- Król-kobieciarz
- Kim była Esterka?
- Miłość, pieniądze i przywileje
- Domy, kopce i ulice
- Na kartach literatury
- Czy Esterka istniała naprawdę?
Król-kobieciarz
Kazimierz Wielki zapisał się w historii jako ostatni monarcha z dynastii Piastów – władca mądry i pragmatyczny, który zreformował kraj, zadbał o rozwój miast, prawo i edukację. Ale jego życie prywatne dalekie było od ideału średniowiecznego króla-ascety. Był znany ze swojego słabości do kobiet, a jego związki – zarówno oficjalne, jak i nieformalne – budziły emocje już w jego epoce. Cztery żony, kilka kochanek, nieślubne dzieci… Kazimierz z pewnością nie należał do ludzi powściągliwych w miłości.
Wśród jego partnerek najwięcej emocji wzbudza do dziś Esterka – Żydówka, która miała nie tylko uwieść króla, ale i na stałe zagościć w jego życiu. Choć kroniki nie są jednomyślne co do jej istnienia, to jej postać powraca jak refren w polskich legendach, podaniach i literaturze. Kim była ta kobieta, która miała zyskać serce i zaufanie jednego z najwybitniejszych polskich władców?
Kim była Esterka?
Z dostępnych źródeł wyłania się obraz kobiety niezwykłej jak na swoje czasy. Esterka, a właściwie Estera Małach, miała być wnuczką cenionego lekarza i kupca z Opoczna. Mieszkała w podkrakowskim Łobzowie, gdzie mieściła się królewska rezydencja. Według Jana Długosza była nie tylko piękna, ale również inteligentna i oczytana, znała się na ziołolecznictwie i medycynie – co w XIV wieku było umiejętnością rzadką, zwłaszcza u kobiet.
Kronikarz przypisuje jej także urodzenie dwóch synów króla – Niemira i Pełki – choć wielu historyków wątpi w autentyczność tych doniesień. Brakuje bowiem jakichkolwiek innych źródeł potwierdzających istnienie rzekomych potomków, a sama Esterka nie została ujęta w oficjalnych dokumentach królewskich. Niemniej jednak fakt, że postać ta tak silnie zakorzeniła się w pamięci zbiorowej, świadczy o jej znaczeniu – być może bardziej symbolicznym niż dosłownym.
Przeczytaj również: Dzieci Kazimierza Wielkiego – co wiemy o nieślubnych dzieciach króla?
Miłość, pieniądze i przywileje
Część relacji sugeruje, że wpływ Esterki wykraczał poza sypialnię królewską. Jan Długosz zanotował, że to właśnie za jej wstawiennictwem Kazimierz Wielki przyznał polskim Żydom wyjątkowe przywileje. Władca wydawał przecież za swego panowania specjalne statuty chroniące Żydów przed fałszywymi oskarżeniami i zapewniające im szeroką autonomię prawną oraz gospodarczą. Choć trudno jednoznacznie potwierdzić, czy rzeczywiście to Esterka wpłynęła na taką decyzję, legenda o jej wpływach politycznych trwa nieprzerwanie do dziś.
Niektórzy badacze sugerują jednak, że decyzje Kazimierza były bardziej racjonalne i ekonomiczne – zależało mu na ożywieniu gospodarki i zasiedleniu ziem zniszczonych przez wojny i najazdy. Żydzi, jako grupa mobilna, przedsiębiorcza i dobrze zorganizowana, stanowili dla króla cenne wsparcie. Być może więc Esterka stała się wygodnym symbolem większej, politycznej strategii – albo też jej obecność u boku władcy sprzyjała klimatowi tolerancji.
Domy, kopce i ulice
Opowieści o Esterce rozrosły się z czasem do rozmiarów prawdziwego mitu, a jej imieniem zaczęto nazywać konkretne miejsca w różnych częściach kraju. Domy Esterki, kamienice, kopce, ulice – wiele miast przypisuje sobie związek z tą tajemniczą kobietą. W Rzeszowie do dziś stoi kamienica, w której rzekomo mieszkała. W Radomiu istnieje barokowy „Dom Esterki” przy rynku, a w Opocznie można zobaczyć budynek przy ul. Kościuszki 15, którego historia także wiązana jest z tą postacią.
Szczególne miejsce zajmuje Łobzów – dziś dzielnica Krakowa – gdzie istniał niegdyś tzw. Kopiec Esterki. W Kazimierzu z kolei, przy ul. Krakowskiej 46, znajduje się jeszcze jeden „Dom Esterki”, od 1986 roku siedziba Muzeum Etnograficznego. Te miejsca, mimo że często nie mają potwierdzenia w źródłach historycznych, świadczą o niezwykłej sile legendy. Esterka przetrwała wieki – jako symbol miłości, kobiecej siły i tajemnicy, która wciąż intryguje.
Na kartach literatury
Romans Kazimierza Wielkiego i Esterki był tak barwny i kontrowersyjny, że musiał prędzej czy później stać się inspiracją dla literatury. Już Ignacy Krasicki, ojciec polskiego oświecenia, wspomniał o niej w satyrycznej „Myszeidzie”, w której pisał, że król „łykał miód smaczny w Łobzowie z Esterką”, ukazując jego słabość do przyjemności i kobiecego towarzystwa jako kontrast dla władzy i odpowiedzialności.
W XIX wieku Esterka pojawiła się w powieściach takich autorów, jak Józef Ignacy Kraszewski („Król chłopów”), Aleksander Bronikowski („Kazimierz Wielki i Esterka”) czy Feliks Bernatowicz („Nałęcz”). Motyw podejmowano także poza granicami Polski – w Niemczech, Rosji czy Czechach. Dla pisarzy była uosobieniem mitu kobiety z ludu, która pociąga za sznurki wielkiej historii. A może też – bardziej uniwersalnie – symbolem zakazanej miłości, która przekraczała granice religii, statusu i konwenansów.
Czy Esterka istniała naprawdę?
Pytanie o historyczność Esterki pozostaje otwarte i do dziś dzieli historyków. Z jednej strony – brak konkretnych, twardych dowodów jej istnienia, oficjalnych zapisów, aktów królewskich czy wspomnień w dokumentach urzędowych. Z drugiej – powtarzalność jej postaci w różnych źródłach, zarówno pisanych, jak i ustnych, oraz jej obecność w kulturze materialnej, każe zastanowić się, czy za tą legendą nie kryje się jednak ziarno prawdy.
Wielu badaczy przychyla się do opinii, że Esterka mogła istnieć jako postać historyczna, ale została później zmitologizowana. Możliwe, że jej historia została ubarwiona i rozbudowana przez kolejne pokolenia kronikarzy i pisarzy, aż nabrała cech bohaterki romantycznej ballady. Czasem przecież fakty mieszają się z wyobraźnią w sposób tak subtelny, że trudno je rozdzielić.
Źródła:
- Dąbrowski J., Kazimierz Wielki. Twórca Korony Królestwa Polskiego, Kraków 2007.
- Halkowski H., Żydowski Kraków. Legendy i ludzie, Kraków 2009.
- https://www.academia.edu/100348817/Chone_Shmeruk_The_Esterke_Story_in_Yiddish_and_Polish_Literature_A_Case_Study_in_the_Mutual_Relations_of_Two_Cultural_Traditions_Jerusalem_Hebrew_University_1982_