"Gorączka złota". Chaplinowskie łzy pod maską uśmiechu
Charles Chaplin zdobył miano komika wszech czasów za sprawą kultowej postaci zabawnego Włóczęgi, jednak jego artystyczna wizja wielokrotnie podejmowała kluczową tematykę społeczno-polityczną. Problem klasowych nierówności, wyzysku klasy robotniczej, krytyka totalitaryzmu czy humanizm wybrzmiewały w jego najśmieszniejszych historiach, a komizm korespondował w nich z liryzmem i dramatem. Mająca premierę sto lat temu „Gorączka złota” to dowód wrażliwości Charliego, bacznego obserwatora, który na ekranie stał się głosem uciskanych jednostek.
- Najśmieszniejszy człowiek świata
- "Łzy znajdują się na dnie każdego komizmu"
- Za kulisami "Gorączki złota"
- Brzdąc
Najśmieszniejszy człowiek świata
Komedie Charliego Chaplina przeszły do historii jako brawurowe połączenie komizmu z liryzmem. Krytyk James Agate podsumował ponadczasowy styl ekranowego Włóczęgi słowami: „Na Chaplinie nie śmieję się aż do łez, lecz śmieję się, aby nie płakać, a to zupełnie coś innego”.
Mistrz slapsticku operującego gagami i nieco rubasznym humorem niejednokrotnie demaskował społeczne niesprawiedliwości oraz brutalny system zaślepiony materializmem. Ukazywał dramat nędzy, którego sam doświadczył we wczesnej młodości. Na ekranie stał się orędownikiem wyzyskiwanych i rozgoryczonych, trafiając do masowych odbiorców z jednej strony poszukujących eskapizmu, a z drugiej – zrozumienia, choć Chaplin manifestował je w krzywym zwierciadle.
W „Brzdącu” (1921) Chaplin odzwierciedlił dramat ojca „z przypadku”, który mimo życia na ulicy robi wszystko, aby zadbać o dziecko pod jego opieką. Przy okazji „Dzisiejszych czasów” (1936) opowiedział się po stronie klasy robotniczej, odsłaniając jej wyzysk i krytykując mechanizację wszelkich sfer życia. Z kolei w „Dyktatorze” (1940) sparodiował postać Adolfa Hitlera (dostało się również Mussoliniemu), tworząc pamflet na faszystowską dyktaturę u szczytu II wojny światowej, pokazując tym samym artystyczną odwagę. „Król w Nowym Jorku” (1957) rozprawiał się zaś ze zjawiskiem czerwonej paniki, czyli ścigania rzekomych komunistów pod przewodnictwem senatora McCarthy’ego.
Chaplin umiejętnie łączył lekką formę z farsą i uniwersalną problematyką, zabierając przy tym subtelny głos w najważniejszych kwestiach własnych czasów. Był przy tym kompletnym dzieckiem kina. Nie tylko kreował wszystkim dobrze znaną postać Włóczęgi w towarzystwie laski i melonika, ale też reżyserował, pisał scenariusze, zajmował się produkcją i komponował muzykę do swoich filmów.
Przeczytaj też: Charlie Chaplin nakręcił "Brzdąca" po śmierci pierworodnego synka. Jego własne dzieciństwo również pozostawało pasmem tragedii
"Łzy znajdują się na dnie każdego komizmu"
Powyższe słowa Charliego Chaplina doskonale oddają kwintesencję jego stylu filmowego. Dotyczą nie tylko odczuć widzów towarzyszących seansom jego legendarnych obrazów, ale też historii skrywających się za ich powstaniem. Jedna z najciekawszych i zarazem najbardziej poruszających wiąże się z kulisami świętującej w tym roku 100. rocznicę premiery „Gorączki złota”.
Charlie Chaplin wyznał kiedyś, że chce, aby pamiętano go właśnie za ten film. Przez wielu historyków kina tytuł faktycznie uchodzi za najlepiej skomponowane dzieło w dorobku komika obok „Świateł wielkiego miasta” (1931). Chaplinowski bohater błąka się po śnieżnych krajobrazach w poszukiwaniu cennego kruszcu w trakcie tytułowej gorączki. Przeraźliwe zimno i głód – zarówno ten fizjologiczny, jak i miłości, wypełniają jego codzienność.
Arcydzieło kina niemego z klasycznymi gagami spożywania potrawki z buta czy tańca bułeczek w specyficzny dla Chaplina sposób zestawiło żarty sytuacyjne z tragedią człowieka o niespełnionych marzeniach. Inspiracją do realizacji historii była gorączka złota nad rzeką Klondike w Jukonie w Kanadzie. Napływ poszukiwaczy szlachetnych kruszców zdeterminowanych we wzbogaceniu się rozpoczął się w 1896 roku i trwał do około 1903 roku.
Chaplin zagłębił się w historię tego zjawiska po tym jak w czasie odwiedzin u sławnych przyjaciół Mary Pickford i Douglasa Fairbanksa w jego ręce trafiła fotografia przedstawiająca łańcuch poszukiwaczy wspinających się na przełęcz Chilkoot. Tym, co ujęło twórcę, była ich niezwykła determinacja, a z drugiej strony – ryzykowanie własnym życiem w surowych warunkach zabójczego mrozu pod presją wizji bogactwa.
Wielu straciło zdrowie bądź życie w dzikim terenie. Umierano z głodu, wyczerpania i przez wypadki na stromym szlaku. Nawet najwytrwalsi nie mogli liczyć na pewny łup. Większość osób wracała z niczym, ponieważ została uprzedzona przez innych śmiałków. W rodzinnych stronach pozostawiali rodziny, pracę i cały dobytek – powrót z pustymi dłońmi oznaczał tragedię wielu osób.
Za kulisami "Gorączki złota"
Charlie Chaplin oddał w „Gorączce złota” perspektywę społecznego marginesu, w dodatku poddając w wątpliwość świat rządzony przez pieniądz. Jak na ironię, samo dzieło pozostawało najdroższą komedią niemej ery kina. Przy kosztach bliskich miliona dolarów film zarobił sześć razy więcej.
Podczas pracy nad kolejną odsłoną przygód „małego człowieczka” w życiu prywatnym Chaplina wiele się działo. Tajemnicą poliszynela pozostawało jego skandaliczne upodobanie do bardzo młodych dziewcząt. Jedną z nich była Lillita MacMurray, znana szerzej pod pseudonimem Lita Grey. Komik poznał ją już podczas zdjęć do „Brzdąca”. Później miała zagrać główną rolę kobiecą w „Gorączce złota”, jednak z powodu prywatnych zawirowań zastąpiła ją Georgia Hale. Co się wydarzyło?
Lita szybko wpadła w oko Chaplinowi. W chwili rozpoczęcia zdjęć do „Gorączki złota” liczyła sobie 15 lat i dziewięć miesięcy. Pewnego dnia poinformowała dużo starszego adoratora, że spodziewa się dziecka. Reżyser mógł trafić na długie lata za kraty, gdyby informacja wyszła na jaw. W Kalifornii seks z nieletnią uznawano bowiem za gwałt. Aby oszukać wymiar sprawiedliwości, Charlie Chaplin poślubił Litę w Meksyku. Jej ciąża była pilnie strzeżonym sekretem przed resztą świata. Twórca przekupił ponadto lekarza, który sfingował metrykę syna Charlesa Spencera Chaplina III tak, aby wyglądało, że urodził się później niż w rzeczywistości, zakłamując tym samym prawdę o seksie z dziewczyną, która nie skończyła 16 lat.
Brzdąc
Kontrowersyjne fakty z biografii ojca komedii kłócą się z jego artystyczną wrażliwością prezentowaną na ekranie. Chaplin był człowiekiem pełnym sprzeczności, skrywającym mroczne oblicze. Niektórzy upatrują powodów jego skandalicznych preferencji w relacjach z kobietami w traumatycznym dzieciństwie. To wczesne lata jego życia ukształtowały ponadto kinową wizję komika, który jako jeden z pierwszych filmowców ukazywał realia społecznego marginesu, znane mu od podszewki.
Charlie Chaplin dorastał w jednej z najuboższych dzielnic Londynu. Ojciec, alkoholik, porzucił jego rodzinę, a matka, choć ostatkiem sił walczyła o godne życie dla przyszłego artysty i jego brata Sydneya, to nie mogła przezwyciężyć choroby, na którą nie miała wpływu. Cierpiąca na zaburzenia psychiczne kobieta trafiała do zakładów psychiatrycznych dla ubogich, w których dramatyczne warunki wyłącznie pogłębiały jej objawy. W tym czasie synowie tułali się po przytułkach. Z jednego z nich Charlie uciekł, wybierając życie na ulicy. Od najmłodszych lat zarabiał na chleb, tańcząc na brytyjskich ulicach. Sztuka i artystyczna profesja okazały się jego ukojeniem i ostatecznym wyzwoleniem, które zapewniło mu finansową stabilizację po wyjeździe do USA.
Trudne doświadczenia z dzieciństwa nauczyły autora postaci Włóczęgi życiowej walki o przetrwanie, a także ciężkiej pracy. Za ich sprawą Chaplin jak mało inny hollywoodzki reżyser rozumiał ponadto społeczne niesprawiedliwości i opowiadał się na ekranie za prawami najsłabszych. Humanistyczne przesłanie jego ponadczasowych komedii (zawsze naznaczonych nutką tragizmu) wciąż sprawia, że wielu odbiorców utożsamia się z nimi.
Odkryj również dramatyczne losy gwiazdy slapsticku i współpracowniczki Chaplina Mabel Normand.
Źródła:
- P. Ackroyd, „Charlie Chaplin”, tłum. J. Łoziński, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2015.
- P. Apanowicz, „Najwięksi skandaliści złotej ery Hollywood”, Promohistoria, Żyrardów 2024.
- R. J. Minney, „Chaplin, nieśmiertelny włóczęga. Życie i dzieło Charlesa Chaplina”, tłum. C. Michalski, Filmowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1959.
- P. Mościcki, „Chaplin. Przewidywanie rzeczywistości”, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2017.
- D. Robinson, „Chaplin. Jego życie i sztuka”, tłum. W. Wertenstein, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1995.