10 największych kryzysów gospodarczych w historii świata - państwa, przyczyny, skutki

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Zapaść gospodarcza – od starożytności do dziś

Załamanie gospodarki czy załamanie cywilizacji?

Jedną z cech, która łączy największe kryzysy gospodarcze jest ogromny wpływ na dalsze losy państwa, a nawet cywilizacji. Załamanie gospodarki albo jest, albo jednym z objawów, albo przyczyną załamania politycznego. Przyglądając się na przykład starożytnemu Rzymowi widać wyraźnie, że zasięg i struktura państwa wpłynęły negatywnie na jego budżet, co w efekcie doprowadziło do upadku zachodniej części cesarstwa. Skutki kryzysu w XIV-wiecznej Europie były nie mniej znaczące. Chociaż tym razem rozpad starych struktur pozwolił na rozwinięcie się nowych państw i nowej kultury.

Oczywiście, żeby powiedzieć o załamaniu cywilizacji, muszę wyjaśnić co mam na myśli. Przyczyny upadku czy drastycznego przekształcenia cywilizacji rzadko są wyłącznie gospodarcze. Jest to raczej seria kryzysów, która doprowadza do załamania władzy i struktur państwa, otwiera dawniej potężne imperia na ataki z zewnątrz. Zatem przez załamanie cywilizacji rozumiem nie tylko całkowity upadek, ale głębokie zmiany gospodarcze, polityczne i społeczne, po których nawet kraje noszące te same nazwy i zajmujące mniej więcej to samo terytorium nie przypominają siebie sprzed kilkudziesięciu czy kilkuset lat. Rzym jest tu klasycznym przykładem.

Przyczyny i objawy kryzysu

Jak rozpoznać objawy poważnego kryzysu? Czasem zapaść gospodarcza jest oczywista. Przykładem może być załamanie Republiki Weimarskiej. Najpierw w wyniku hiperinflacji, a następnie po udzerzeniu fali Wielkiego Kryzysu. Państwo, które wyłoniło się po tych wydarzeniach, nie przypominało ani XIX-wiecznych Niemiec, ani Republiki Weimarskiej.

Największe kryzysy gospodarcze charakteryzuje więc:

• drastyczny charakter zapaści
• wyraźne i nieodwracalne zmiany po kryzysie
• wpływ na dalsze zmiany państw i ludów sąsiadujących lub utrzymujących jakiś rodzaj wzajemnych relacji.

Największe kryzysy to załamania światowe. Nawet jeżeli przyczyny tkwią w słabości jednego państwa, to skutki są odczuwane na dużo większym obszarze. Mówiąc o globalnych skutkach, trzeba brać pod uwagę nie tylko zapaść gospodarczą czy chaos, ale też okazję do narodzin nowych potęg. Upadek Cesarstwa Zachodniego pozwolił rozwinąć się średniowiecznym państwom germańskim i słowiańskim. Załamanie Imperium Brytyjskiego dało pole do rozwoju Stanom Zjednoczonym.

Przyjrzyjmy się teraz dokładniej poszczególnym kryzysom i ich skutkom.

Największe kryzysy gospodarcze w historii

1. Kryzys III wieku

Kryzysy gospodarcze towarzyszyły zapewne upadkowi każdego wcześniejszego imperium. Ten jednak został dobrze udokumentowany i miał wpływ na kształtowanie średniowiecznej Europy.Na początku III w. n.e. Imperium Rzymskie rozciągało się od Półwyspu Iberyjskiego na zachodzie do południowo-wschodniego pasma gór Taurus na wschodzie. Oraz od Egiptu na południu, do południowej części Brytanii na północy. Ten wielki obszar borykał się z najazdami sąsiadujących ludów, niedoborem siły roboczej, gigantycznymi wydatkami na wojsko i postępującą militaryzacją życia. Zapaść gospodarcza była również wynikiem postępującej inflacji, wywołanej psuciem pieniądza. A pieniądz psuto, bo wydatki przewyższały możliwości skarbu państwa. Jednak, jak wszystkie największe kryzysy gospodarcze i ten miał głębsze przyczyny. Załamanie dotykało podstaw, na których opierała się gospodarka rzymska – swobodnego handlu wewnętrznego i produkcji rolnej. Skutki zapadki gospodarczej III wieku były trudne do zniwelowania. Cesarze Dioklecjan i Konstantyn próbowali zatrzymać kryzys za pomocą reorganizacji aparatu biurokratycznego oraz kontroli prawnej cen i płac. Podstawowe przyczyny kryzysu jednak tylko się nasiliły. Zwolnienie od podatku dóbr patrycjuszy sprawiło, że rolnicy masowo przechodzili pod ich opiekę. Produkcja rolna i rzemieślnicza w dużym stopniu przeniosła się do latyfundiów. Przywiązanie rolników do ziemi ustawą z 332 roku tylko pogłębiło kryzysy. Największe załamanie miało dopiero nadejść, kiedy kolos na glinianych nogach zetknął się z kolejnymi atakami z zewnątrz. (Cameron R., 2001: s. 50-52)

2. Gospodarczy kryzys schyłku średniowiecza

W średniowieczu gospodarka oparta na stosunkach feudalnych przeżywała swój rozkwit. Była jednak bardzo zależna od dostępności siły roboczej, żywności i sprzyjających warunków naturalnych. Seria nieurodzajów i wielki głód w latach 1315-17, a następnie epidemia dżumy 1347-48 doprowadziły do załamania średniowiecznej gospodarki. Nastąpiło też światowe załamanie związane ze zmianą klimatu, który zaczął się ochładzać.

W późnym średniowieczu również pojawił się problem inflacji. Malały płace, coraz więcej ludności przechodziło od produkcji rolnej do pracy za pieniądze. Rosły ceny żywności. (Cameron R.: s. 84-85) W wyniku zapaści gospodarczej ludność Europy została zmuszona do szukania nowych rozwiązań. Powoli zaczęła się erozja relacji społecznych. Jej objawy to przede wszystkim fala buntów chłopskich. Kolejny etap to przejście od pańszczyzny do pracy najemnej oraz rozwój miast na zachodzie Europy. W Europie Wschodniej chłop został ściślej przywiązany do roli. Wzrosło natomiast znaczenie szlachty kosztem władzy suwerena. Jak widać, nawet największe kryzysy gospodarcze potrafią prowadzić do zmian, które są korzystne dla pewnych grup i niekorzystne dla innych. Sprawdź także ten artykuł z TOP 5 największych krachów na giełdach.

3. Kryzys kredytowy 1772 roku

Przyczyny kryzysu były złożone, chociaż bezpośrednio zawiniły jak zwykle spekulacje. Cztery londyńskie banki ogłosiły bankructwo po zanotowaniu ogromnych strat przez jednego z udziałowców. Skutki były takie, że klienci zaczęli w panice wyciągać oszczędności ze wszystkich banków. Jak wszystkie największe kryzysy i ten nie ograniczył się do jednego miasta. W ciągu dwóch dni wiadomość dotarła do Edynburga. Kolejne banki w Anglii i Szkocji ogłaszały bankructwo. W 1773 roku upadł największy bank szkocki, a kryzys zaczęto odczuwać również w Amsterdamie.

Na kryzys można też patrzeć z szerszej perspektywy. Bankructwo Fordyce'a było związane ze stagnacją akcji Kompanii Wschodnioindyjskiej. Ta zaś odczuwała skutki wielkiego głodu w Bengalu (1770 r.), który był częściowo jej winą. Warto podkreślić, że największe kryzysy gospodarcze nie są wyłącznie wynikiem spekulacji. Gdzieś w tle można znaleźć ich bardziej materialne przyczyny. W przypadku omawianego kryzysu taką przyczyną była susza w 1769 roku.

4. Rewolucja, wojna i rozbiory - kryzys gospodarczy 1793

Mało która zapaść gospodarcza miała tak poważne skutki, jak kryzys 1793 roku. Rewolucja we Francji początkowo spowodowała napływ kapitału do sąsiedniej Anglii. Jego źródłem byli wszyscy związani ze starym reżimem, którzy brali kredyty, obiecując spłatę po odzyskaniu majątków. Zatrzymanie koalicji w wojnie prusko-francuskiej (bitwa pod Valmy, 20 września 1792 – por. Morawski W., 2003: s. 40) oddaliło tę perspektywę. Odcięcie francuskich majątków wywołało kryzys bankowy. Największe kryzysy wystąpiły w Londynie i Warszawie. W Polsce dodatkowo przeważyła szalę przegrana w wojnie z Rosją i klęska Konstytucji 3-go maja. Nastąpiło załamanie młodego systemu bankowego Rzeczpospolitej. Majątki potracili najwięksi bankierzy Warszawy. W tych warunkach doszło do drugiego, a następnie trzeciego rozbioru polski.

5. Kryzys I połowy XIX wieku a ferment  społeczny

Byłoby uproszczeniem stwierdzenie, że kryzysy gospodarcze są przyczyną fermentu społecznego. Odgrywały one jednak istotną rolę w przemianach społecznych. Największe kryzysy gospodarcze zaczynają się zwykle od przekonania, że panuje niezachwiany dobrobyt. W latach 30-tych budowano na potęgę tory kolejowe w Europie i Ameryce. W USA trwała ekspansja osadników na zachód, a obniżenie amerykańskich ceł otwierało niezwykle pojemny rynek na towary z Wielkiej Brytanii. Francja weszła w okres rewolucji przemysłowej pod rządami liberalnej monarchii lipcowej. Te i inne czynniki zachęcały do spekulacji, które w Wielkiej Brytanii osiągnęły apogeum w 1836 roku. (Morawski W.: s. 52) W grudniu doszło jednak do paniki finansowej w Londynie. Gospodarka USA była powiązana z brytyjską. Dlatego skutki kryzysu w jednym kraju wpłynęły na gospodarkę drugiego. Nie pomogła też polityka deflacyjna ówczesnego prezydenta USA, który zniósł możliwość kupowania ziemi od państwa za banknoty. Światowe załamanie koniunktury dotarło w 1837 roku również do Belgii, Francji i Holandii.

6. Załamanie 1847 i „widmo komunizmu”

Przyczyny kryzysu z 1847 roku tkwiły w nienaprawionych problemach poprzedniej dekady. Ekspansja kolonialna otwarła rynki azjatyckie na handel z Wielką Brytanią. Jednocześnie rozwinęły się spekulacje wokół budowy kolei w USA i Wielkiej Brytanii. Zniesienie ceł na import zboża na Wyspy Brytyjskie spowodował załamanie rolnictwa. Objawy kryzysu udało się jednak szybko zażegnać dzięki mocnemu przemysłowi. Największe kryzysy dotknęły kontynentu. W Paryżu bezrobocie w 1847 roku sięgało powyżej 50 %. Stało się to zarzewiem rewolucji, która obnażyła rozłam w dawnym stanie trzecim. W Niemczech i Holandii zaczęły upadać banki. (Morawski W.: s.57-58) Jednocześnie panował nieurodzaj i zaraza ziemniaczana. Cała Europa cierpiała na klęskę głodu, którą pogłębiał drastyczny wzrost cen żywności. Wszystko to budziło gniew i rozczarowanie zarówno na wsiach, jak i wśród robotników. To właśnie w lutym 1848 roku ukazał się manifest Komunistyczny Marksa i Engelsa, zaczynający się od słów „Widmo krąży po Europie – widmo komunizmu”.

7. Kryzys 1873

Największe załamanie w XIX wieku nastąpiło po wojnie francusko-pruskiej (1870-71). Wygrana Prus, a wkrótce zjednoczenie Niemiec zachwiało równowagą sił w Europie i otworzyło jej rynki przed bankami niemieckimi. Mogły one uczestniczyć z zakładaniu spółek i posiadać w nich udziały. Jak kiedyś Wielka Brytania, tak teraz Austro-Węgry zaczęły przeżywać boom kolejowy i rozwój banków akcyjnych. W maju 1873 roku w Austro-Węgrzech i w Niemczech nastąpił krach giełdowy. Jesienią kryzys dotarł do USA. Największe kryzysy gospodarcze tego okresu miały wpływ na wzrost niezadowolenia społecznego. Miało ono różne objawy – w Niemczech nasilił się antysemityzm, w USA zaczęły się zamieszki, a następnie wielkie strajki górników i kolejarzy. Krwawo tłumione. (Morawski W.: s. 71-72)

8. Wielki Kryzys w USA i na świecie 1929-39

O tym, jakie były przyczyny i skutki największego kryzysu XX wieku pisałam już w artykule o 5 największych krachach na giełdach w historii. Przypomnę tylko, że w 1929 roku nastąpiło załamanie na giełdzie nowojorskiej. Zapaść gospodarcza pogłębiła się, kiedy zaczęły masowo upadać firmy i nastąpiła ogólna stagnacja, prowadząca do bezrobocia. Światowe skutki kryzysu w USA obejmowały odejście od gospodarki liberalnej, wzrost interwencjonizmu państwowego, ograniczenie wymienialności pieniędzy na kruszec. W polityce zaczęto odchodzić od demokracji na rzecz rządów autorytarnych i totalitaryzmu.

9. Załamanie gospodarki a kryzys naftowy lat 70-tych

Kryzysy gospodarcze XX wieku miały często podłoże polityczne. Nie inaczej było w przypadku kryzysu z 1973 roku. Bezpośrednią przyczyną załamania było podniesienie cen ropy przez państwa OPEC. To zaś miało być ukaraniem Zachodu za poparcie Izraela w wojnie Jom Kippur. Gospodarka zachodnia była od 1928 roku oparta na taniej ropie. Czterokrotne podniesienie cen wywołało szok, który doprowadził do kryzysu połączonego z inflacją. Ograniczenie dostępu do ropy spowodowało też załamanie w przemyśle stoczniowym i odejście od używania wielkich samochodów osobowych, zużywających dużo paliwa. Wzrosło natomiast zapotrzebowanie na inne źródła energii. Stąd zainteresowanie energią jądrową i (przejściowo) polskim węglem. Mówiąc o kryzysie lat 70-tych nie można zapominać, że przypadł na czas odejścia od pokrycia dolara w złocie i upłynnienia kursów walutowych (załamanie systemu z Bretton Woods 1971). Skutkiem wzbogacenia się państw arabskich na podwyższonych cenach ropy był napływ pieniędzy do banków zachodnich. Te zaczęły szukać kredytobiorców. Kredytów udzielono głównie państwom Trzeciego Świata i Europy Wschodniej. To doprowadzi w następnej dekadzie do kryzysu kredytowego.

10. Kryzys gospodarczy i upadek ZSRR (1981-1990)

Jednym z największych i najpoważniejszych w skutkach kryzysów było załamanie gospodarki ZSRR i państw satelickich. Miało dużo wspólnego z kredytami z poprzedniej dekady. W 1979 roku nastąpił drugi szok naftowy. Wpłynęło to na niespodziewany wzrost stóp procentowych. Kredyty okazały się prawie niemożliwe do spłacenia. Kraje bloku wschodniego przekonały się, że nie chroni ich parasol kredytowy ZSRR. Kraje Ameryki Łacińskiej popadły w zależność od surowej polityki Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Kryzys lat 80-tych doprowadził do załamania ZSRR i zakończenia zimnej wojny.

Największe kryzysy gospodarcze miały wpływ na historię świata. Czasem zatrzymywały rozwój, czasem stawały się jego motorem. Nieraz skutki zapaści gospodarczych są trudne do przewidzenia. Ocena, na ile są pozytywne, a na ile negatywne też nie zawsze jest łatwa. Każda gwałtowna zmiana niesie ze sobą koniunkturę dla jednych, a załamanie dla innych. Jak mawiali starożytni - „fortuna kołem się toczy”.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 2001
2. Wojciech Morawski, Kronika kryzysów gospodarczych, Warszawa 2003