10 największych miast średniowiecza. Oto lista najpotężniejszych miast

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Miasto średniowieczne – rola, wygląd, życie codzienne

Jak powstawały miasta w średniowieczu

Miasta średniowieczne powstawały wokół nowych ośrodków (zamku, klasztoru lub rozrastającej się wsi) albo były kontynuacją miast istniejących w poprzedniej epoce. To stwierdzenie ostatnie dotyczy przede wszystkim obszaru śródziemnomorskiego.

We wczesnym średniowieczu zainteresowanie mieszkańców południa Europy miastami północnej części kontynentu jest niewielkie. (por. Samsonowicz H., 2014: s. 284) Rola ośrodków politycznych i kulturowych przypadała raczej zamkom i klasztorom. To zaczyna się zmieniać około X wieku.

Miasta rozrastały się przede wszystkim tam, gdzie przecinały je szlaki handlowe. Stąd bierze się wzrastająca rola Kijowa i Nowogrodu na Rusi, Krakowa w królestwie Piastów czy Pragi pod rządami Przemyślidów. Jednocześnie rosła ich rola jako ośrodków politycznych i religijnych. Przykładem takiego miasta może być Gniezno, jedno z 10 najstarszych miast w Polsce, gdzie centralnym punktem była katedra koronacyjna Piastów i relikwie św. Wojciecha.

Rozrost miast w Europie zaczyna się tak naprawdę od XI, XII wieku. (Samsonowicz H., 2019: s. 287) W Polsce nawet później, razem z rozpowszechnieniem lokacji, praw i przywilejów miejskich.

Mieszczaństwo, stany i komuny miejskie

Rozszerzający się obszar miast zależał od zainteresowania ludności życiem miejskim. Dzięki rozwojowi rzemiosła, wzrostowi kontaktów handlowych między państwami i zmianie relacji feudalnych miasta średniowieczne zaczęły przyciągać ludzi ze wsi. Nie tylko chłopów i rzemieślników, również rycerstwo.

W późniejszym średniowieczu (ok. XIV wieku) w Europie coraz większego znaczenia zaczyna nabierać podział na stany. (Samsonowicz H., 2014: s.119-121) Rozwój miast otwierał nowe drogi awansu i pozwalał na uwolnienie się od relacji feudalnych, które były silniejsze na wsi. Miasta zajmowały coraz częściej ważną pozycję w tworzeniu dużo późniejszego społeczeństwa obywatelskiego. W średniowieczu wiele z nich – od włoskich państw-miast po niemieckie wolne miasta – opierało się na samorządzie i było stosunkowo niezależne od lokalnych królów i możnowładców.

W Polsce kultura wolnych miast nie rozwinęła się na taką skalę jak na zachodzie. Mimo wszystko i u nas możemy mówić wzroście znaczenia autonomii miejskiej. Zwłaszcza w odniesieniu do Krakowa. Tym lepiej widać to w późnym średniowieczu, kiedy miasta stają się główną siłą napędową Związku Pruskiego.

Opisując 10 największych miast średniowiecza skupię się przede wszystkim na ośrodkach, których rozwój przypada głównie na XI-XV wiek.

10 największych miast średniowiecza

1. Konstantynopol – temu miastu należy się nie tylko pierwsze miejsce w rankingu. Było ono niedoścignionym wzorem dla wielu miast średniowiecza. Przynajmniej jeżeli chodzi o potęgę, bogactwo i architekturę. Chociaż jego budowa przypada na okres późnej starożytności, to jeszcze do XIII wieku było potęgą, która nie miała sobie równych na zachodzie. Około 1200 roku (tuż przed zdobyciem przez krzyżowców) liczyło sobie około 400 tysięcy mieszkańców. W tym samym czasie największe miasta zachodu mogły liczyć najwyżej 150 tysięcy. Poza tym ludność Konstantynopola była zamożniejsza, przeważnie zdrowsza i lepiej wykształcona niż mieszkańcy Paryża czy Wenecji.(Samsonowicz H., 2014: s. 30)
2. Paryż (110 tys. ok. 1200 r., 228 tys. ok. 1300 r.) - niektóre średniowieczne miasta rozrastały się szybko między XIII i pierwszą połową XIV wieku. Dla Paryża szczególne znaczenie miało przeniesienie rezydencji króla do tego miasta i założenie uniwersytetu. Dlatego miasto zrobiło szybką karierę od prowincjonalnego ośrodka w czasach Merowingów do jednego 10 największych miast średniowiecza. Około 1300 roku Paryż miał (chwilowo) więcej mieszkańców niż Konstantynopol. Najtęższe głowy Sorbony zajmowały się rozstrzyganiem dylematów teologicznych i prawnych. (por. Geremek B., 1972: s. 8-37)
3. Tesalonika – mało mówi się o terenach pomiędzy Bałkanach i Peloponezie w średniowieczu. Dlatego historycy zapominają w popularnych zestawieniach o Tesalonice (współczesne Saloniki). Ze względu na położenie nieustannie powstawały tu nowe twory polityczne. Tym niemniej Tesalonika była stolicą kolejnych królestw i cesarstw. Nawet w okresie nieustających wojen w XIV i XV wieku mogła liczyć nawet 150 tys. mieszkańców.
4. Mediolan – miasto istniało tu już w IV w. p.n.e. jednak prawdziwą karierę zrobiło dzięki dołączeniu do Ligi Lombardzkiej w XII wieku. Mediolan brał czynny udział w walce Ligi z Fryderykiem Barbarossą. Zburzony doszczętnie w toku walk mimo to dołączył do 10 największych miast średniowiecza dzięki pomocy Ligi, która zainwestowała w jego odbudowę. W XIV wieku miasto stało się niezależnym księstwem. Obszar miasta pokrył się w tym czasie wspaniałymi budowlami, z których najbardziej imponująca jest katedra Duomo.(na temat miast włoskich por.: Gierowski J. A., 1985; Mohlo A. i in., 1994)
5. Wenecja – wymieniając największe miasta średniowieczne nie można zapomnieć o Wenecji. Jedno z najważniejszych i najpotężniejszych miast w średniowieczu przyciągało uwagę wielu władców. Miejskie budowle zajmowały powierzchnię wysp i sztucznych wysp na lagunie morskiej. Początkowo wioska rybacka zbudowana na palach, od VIII wieku rosła w siłę jako ośrodek hadlowy. Mieszkańcy mieli bowiem doskonały dostęp do morza i ułatwiony kontakt z całym obszarem wokół Morza Śródziemnego, a jednocześnie były bezpieczne od najazdów z lądu. (por. Mohlo A. i in.: s. 423-426)
6. Genua – miasto w północnych Włoszech. Początki osadnictwa na tym terenie sięgają 4-go tysiąclecia p.n.e. Jako średniowieczne miasto portowe zaczęła odgrywać szczególną rolę od XI wieku. W średniowieczu była jednym z głównych ośrodków handlu, a od XVI wieku również finansów w Europie. Nic dziwnego, że w okresie największego rozwoju przybywali tu nowi mieszkańcy. Podobnie jak Wenecja, Genua należy do średniowiecznych i nowożytnych republik morskich.
7. Florencja – do dziś jedno z najpiękniejszych miast włoskich. Najbardziej intensywny rozwój miasta zaczął się pod koniec XI wieku. Z miejscowości liczącej 25 tys. mieszkańców urosła do 70 tys. Miasto powiększyło też powierzchnię z 24 do 75 ha. Szczyt zaludnienia w średniowieczu przypada na początek XIV wieku.
8. Brugia – Nie tak wielkie, ale równie ważne w historii okazały się średniowieczne miasta flandryjskie. Zajmowały obszar w północnej części dzisiejszej Belgii. Brugia, otrzymała prawa miejskie w XII wieku i na początku następnego stulecia rozwinęła się jako główny ośrodek handlu z republikami morskimi. Chociaż dziś może się wydawać małym miastem można ją spokojnie zaliczyć do 10 największych miast średniowiecza. Zwłaszcza w późnym średniowieczu rozrosła się jako miejsce pierwszej europejskiej giełdy. Dzięki pozycji w świecie średniowiecznego handlu i finansjery nazywana jest jedną z „kolebek europejskiego kapitalizmu”.(o miastach flandryjskich por.: Samsonowicz H., 1958)
9. Antwerpia – spośród flandryjskich miast, które zajmowały się handlem kolejnym ważnym ośrodkiem była Antwerpia. Miasto pamiętało czasy rzymskie, ale zaczęło nabierać znaczenia gospodarczego po słabnięciu Brugii. Pod koniec XV wieku to tutaj zaczęły się przenosić interesy handlowe. Chociaż Antwerpia zaczęła nabierać znaczenia w renesansie, to ludność wzrosła pięcio-, a nawet dziesięciokrotnie już u schyłku poprzedniej epoki.
10. Gandawa – Tak jak pozostałe miasta flandryjskie Gandawa zaczęła się rozwijać w XI wieku. Do XIII wieku rozrosła się tak bardzo, że była największym miastem na północ od Alp, poza Paryżem. Głównym towarem, na którym wzbogaciło się tutejsze mieszczaństwo, była wełna. W miarę rozwoju handlu mieszkańcy Gandawy przerzucili się jednak na sprzedaż i produkcję sukna, wełnę sprowadzając z Anglii i Szkocji. A może zainteresuje cię także ten artykuł o 10 największych miastach starożytności?

Największe miasta średniowieczne - podsumowanie

Ludność, powierzchnia, wpływy - trudności z wyliczeniami

Przyglądając się średniowieczu mamy do czynienia z bardzo długim i bardzo różnorodnym okresem. Dlatego niełatwo jest wybrać 10 największych miast średniowiecza. Podczas kiedy jedne miasta dopiero powstawały, inne już się rozrastały, a jeszcze inne doświadczały upadku lub chwilowych trudności. Największe trudności sprawia wyliczenie ilości mieszkańców. Mieszczaństwo jako stan zaczęło się rozwijać dopiero pod koniec epoki. Wtedy też pojawiają się bardziej szczegółowe zapiski dotyczące ludności. Wczesne średniowiecze ma słabszą dokumentację. Dlatego w wyliczeniach można się często spotkać z zakresami od 80 do 200 tys. mieszkańców. Co z tym zrobić? Jaką pozycję takie miasta zajmowały względem innych ośrodków?

Można się skupić na powierzchni. Średniowieczne miasta z reguły nie były wielkie. Jednak rozrastały się dość szybko od XI wieku. Szczególnie we Flandrii i na Półwyspie Apenińskim. Średniowiecze jest o tyle ciekawą epoką dla miast, że widzimy ich rozkwit i narodziny wczesnego kapitalizmu. Szczególna rola przypada rozwojowi handlu i rolnictwa. Te dynamiczne zmiany nie sprzyjają jednak wyliczeniom i porównaniom.

Rola miast w średniowiecznej Polsce

Podobną tendencję jak na zachodzie Europy widzimy w średniowiecznej Polsce. 10 najstarszych miast Polski rozwija się szczególnie od XIII wieku (mam na myśli miasta, które dziś znajdują się w granicach Polski i w jakiś sposób były powiązane z polską koroną w średniowieczu, m.in.: Kraków, Gdańsk, Poznań, Toruń, Elbląg, Lublin czy Sandomierz). Wbrew pozorom dobrym okresem dla mieszczaństwa jest okres rozbicia dzielnicowego. Mieszczanie zyskali również na zmianie dynastii. Szczególnie na unii z Węgrami za Ludwika Andegaweńskiego.

Chociaż polskie miasta nie znalazły się w powyższym zestawieniu 10 największych miast średniowiecza, to odgrywały ważną rolę w międzynarodowej wymianie handlowej. Szczególnie Kraków, który stał się ważnym ośrodkiem politycznym, naukowym i rzemieślniczym. (o rozwoju rzemiosła por.: Samsonowicz H., 2014: s. 79-80)

Warto tu dodać, że średniowieczne miasta polskie rozrastały się i rozwijały również dzięki lokacjom na prawie niemieckim. Oznaczało to nie tylko lepszą strukturę organizacyjną. Ludność była w dużym stopniu niemieckojęzyczna. To będzie widoczne jeszcze silniej po dołączeniu miast pruskich w XV wieku.

Budowa nowych miast w średniowieczu opierała się głównie na starszym osadnictwie. Były to grody lub wsie, które zajmowały ważną pozycję na szlakach handlowych lub odgrywały rolę polityczną. Na przykład Łomża otrzymała prawa miejskie dopiero w XV wieku. Chociaż grodzisko istniało w okolicy już od IX stulecia. Obszar na jakim znajdowało się grodzisko był ważnym punktem na pograniczu prusko-mazowieckim. Stąd zainteresowanie władców i lokalnych książąt rozbudową tego miejsca. Rozbudowa oznaczała nie tylko, że zwiększano powierzchnię i rodzaj zabudowy. Powstawały budynki, które decydowały o miejskim charakterze osady. Przede wszystkim ratusz i kościół.

Największe miasta średniowiecza to najczęściej ośrodki o dużej niezależności od władców, imponujące tempem wzrostu i rolą jaką odgrywały w krajobrazie Europy. Wiele z nich odegrało ważną rolę w przejściu od średniowiecza do renesansu.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Bronisław Geremek, Życie codzienne w Paryżu Villona, PIW 1972
2. Józef Andrzej Gierowski, Historia Włoch, Ossolineum 1985
3. Anthony Mohlo i in., City States in Classical Antiquity and Medieval Italy, The University of Michigan Press 1994
4. Henryk Samsonowicz, Studia z dziejów miast w średniowieczu, UAM 2014
5. Henryk Samsonowicz, Hanza władczyni mórz, Książka i Wiedza 1958