10 największych miast starożytności. Które miasta były prawdziwą potęgą?

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Miasta starożytne – jak o nich pisać?

Rola miast w różnych cywilizacjach

W zależności od tego, gdzie powstały miasta i jaka była miejscowa kultura pełniły one różną rolę. W starożytnej Grecji miasta były ośrodkami państwowymi. Ich ludność i obszar można poszerzyć o terytoria, nad którymi rada lub król mieli władzę. Dotyczy to też miast, które powstały na kolonizowanych wybrzeżach Azji Mniejszej czy Afryki Północnej. Miasta greckie nie były tak gigantyczne jak np. niektóre na Bliskim Wschodzie. Jednak ich rola jako niezależnych ośrodków była dużo większa. Jak wspomniałam, w przypadku greckich miast może być doliczona powierzchnia obszaru wokół takiej Polis. (Tomlinson R., 1996: s. 2)

W scentralizowanych państwach, takich jak Egipt czy Persja rola miast bardziej wiązała się z ekonomią i kulturą niż z polityką.

Możemy mieć problemy z określeniem roli miast, które do niedawna były uważane za zaginione. Czasami archeologom uda się zidentyfikować wykopany ośrodek z opisami źródłowymi. Czasem jednak niewiele wiemy o tym co się działo wokół. Mimo to wykopaliska wskazują na potęgę i bogactwo takiego miasta.

Ludność starożytnych miast

Starożytne miasta nie były ludne w porównaniu ze współczesnymi ośrodkami. Ludzka populacja w ogóle była mniejsza aż do czasów nowożytnych. W dodatku wielu ludzi mieszkało na wsiach lub w rozproszonych mniejszych osadach. Dlatego trudno jest znaleźć wiele miast, których populacja przekraczałaby 500 tys. osób. Warto dodać, że nasze wyliczenia są najczęściej szacunkowe. Rzadko mamy dokumenty potwierdzające liczbę ludności.

Trzeba też wziąć pod uwagę, że niektóre miejsca przechodziły przez różne fazy rozwoju na przestrzeni np. tysiąca lat. Trudno jest ocenić populację wyłącznie na podstawie wykopalisk. Można tylko spekulować jak dużą populację miały zaginione miasta lub te, które uległy całkowitemu przekształceniu. Najciekawsze jest to, że historycy i archeolodzy też nie są co do tego zgodni. Wszystko zależy od metody badania i przekonań badającego.

Opisując 10 największych miast starożytności biorę to wszystko pod uwagę. Ośrodki te są ogromne w porównaniu z innymi miastami w tej samej okolicy i epoce. Dla każdego miasta będę się starała wybierać taki okres, w którym było najbardziej rozległe.

Żeby nie ulec urokowi 10 najpiękniejszych miast starożytności i nie pomylić objętości ze sławą, wyznacznikiem będzie dla mnie liczba ludności i (okazjonalnie) powierzchnia.

10 największych miast starożytności

1. Jerycho – starożytne, a nawet prehistoryczne miasto, uważane za najstarsze miasto świata. Pierwsze ślady osiadłego trybu życia na tym terenie pochodzą sprzed 9 tysięcy lat. Jego populację w okresie świetności badacze oceniali na 1000-2000 ludzi. Biorąc pod uwagę, że powstało w VII tysiącleciu przed naszą erą, jest to zupełnie imponująca liczba. Na pewno przybywającym do niego mieszkańcom okolicznych osad musiało się wydawać ogromne. (miasta bliskowschodnie opisuję głównie na podst.: Zabłocka J., 1982)
2. Ur –Powstało około 3800 roku p.n.e. na terenie dzisiejszego Iraku. Zalicza się do 10 najstarszych miast świata. Według opisu biblijnego z niego pochodził Abraham – fundator trzech największych religii monoteistycznych. Jak większość miast w tym zestawieniu jego wielkość określamy porównując ludność i obszar z innymi współczesnymi mu ośrodkami. Około 2100 roku p.n.e. miało liczyć 100 tys. ludzi. Miejsca, które mogły się z nim równać były w tym czasie nieliczne.
3. Xi'an – Dla niektórych najciekawsze są te miasta, o których jeszcze nie słyszeli. W Polsce mało znamy starożytność cywilizacji Chin. Tymczasem jest to jedna z najstarszych i najludniejszych cywilizacji świata. Xi'an (w momencie powstania w czasach dynastii Zhou/Czou nazywane Haojing) to jedno z najstarszych miast na terytorium dzisiejszych Chin. W wielu zestawieniach jest zaliczane do 10 największych miast starożytności. Jego populację ocenia się na 100 tysięcy osób w XI w. p.n.e.(Rodziński W., 1974: s. 32-33)
4. Babilon –pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z XXIII w. p.n.e., ale szczyt potęgi przypada na okres panowania Hammurabiego (1792-1750 p.n.e.). W okresie największej świetności populacja wynosiła 60 tys. ludzi. Miasto zachwycało nie tylko liczbą mieszkańców, ale przede wszystkim wspaniałymi budowlami. To tutaj powstały w VII w. p.n.e. zaginione później ogrody Semiramidy.
5. Ktezyfon – Do dziś budzi podziw nie tylko liczebność, ale ogromna powierzchnia miasta, które w okresie największej świetności obejmowało ponad 30 km kwadratowych. Założone zostało przez Partów jako zimowa stolica imperium w II w. p.n.e.
6. Teotihuacan – można je nazwać meksykańskim Rzymem. Nie znamy dokładnej daty jego założenia. Według legend zrobili to olbrzymi. Wykopaliska wskazują na osadnictwo co najmniej od 600 r. p.n.e. Należało do największych miast starożytnego Meksyku. Miejsca wokół miasta dostarczały głównego jego bogactwa – obsydianu. Poza tym było to miejsce pielgrzymek. Szacuje się, że mieszkało tu około 200 tys. ludzi. (Davies N., 1990: s.60-61)
7. Kartagina – Założona w IX w. p.n.e. przez Fenicjan, w III w. p.n.e. przeżywała okres największej świetności. Jej populacja sięgała wówczas 500 tys. Nie jest przesadą nazwanie jej jednym z 10 największych miast starożytności. Rzymianie tak bardzo obawiali się jej potęgi, że postanowili zgładzić miasto po długim okresie wojen z Fenicjanami. Na jego miejscu powstała rzymska kolonia. Najciekawsze zabytki fenickiego okresu miasta są więc dla nas bezpowrotnie zaginione.
8. Rzym – starożytność nie zna chyba większego ośrodka niż Rzym. W każdym razie na pewno żaden ośrodek nie był tak potężny w basenie Morza Śródziemnego. Między rokiem 1 a 200 n.e. zamieszkiwało go około miliona osób. W szczytowym okresie mogło być ich nawet więcej. Miasto było nie tylko liczne, ale monumentalne. Gigantyczne budowle, takie jak stojące do dziś Koloseum, wywierały wielkie wrażenie na mieszkańcach i przybyszach. (Tomlinson R.: s. 147-175)
9. Aleksandria – trzeba ją zaliczyć nie tylko do największych, ale do 10 najpiękniejszych miast starożytności. Założona na miejscu dawnej wioski egipskiej Rhacotis. Powstała na cześć Aleksandra Wielkiego i stała się ośrodkiem kultury, nauki oraz nowych idei dla całego starożytnego świata. W II w. p.n.e. ludność sięgnęła około miliona osób. Najciekawsze jest to, że również dziś jest to jedno z najludniejszych miast Egiptu. W toku rozwoju miasta powstały tu ważne ośrodki naukowe. Przede wszystkim miejsca takie jak Biblioteka Aleksandryjska. Niestety od jej spalenia w IV w. n. e. liczne rękopisy, które się tu znajdowały są do dziś zaginione i wiemy o nich tylko z wzmianek w innych dziełach. (Tomlinson R.: s. 97-111)
10. Konstantynopol – Można powiedzieć, że jest to nie tylko jedno z 10 największych miast starożytności, ale ostatnie wielkie miasto tego okresu. Powstało jako stolica Cesarstwa Rzymskiego w latach 330-395 n.e. Od 395 do zdobycia przez Turków w 1453 było stolicą Cesarstwa Wschodniorzymskiego, a do 1922 roku stolicą Imperium Osmańskiego. Jest więc również metropolią średniowieczną i współczesną. Około 500 roku Konstantynopol liczył 500 tys. ludności, a według niektórych badaczy populacja mogła sięgać nawet miliona. Poza tym był głównym ośrodkiem politycznym i kulturowym dla ogromnego obszaru wschodniej części Morza Śródziemnego i Azji Mniejszej. (Tomlinson R.: s. 216-223)

Miasta i państwa

Miasta Bliskiego Wschodu

Istnieje kilka kryteriów, według których określa się wielkość miasta. Ich powierzchnia może być rozległa, ale większość będą zajmować monumentalne budowle. Tym charakteryzowały się miasta w starożytnym Rzymie. Z kolei miasta, których terytorium nie jest specjalnie rozległe, ale w których mieszka dużo osób były typowe dla Bliskiego Wschodu. Jednym z ciekawych przykładów mogą być miasto Shibam w Jemenie, zwane „Manhattanem pustyni”. Stosunkowo nieduży obszar zajmują wielopiętrowe budynki (niektóre do 11 kondygnacji). Miasto liczy sobie 2500 lat i jest najstarszym tego typu skupiskiem miejskim na świecie.

Oczywiście to nie jedyny sposób budowania na Bliskim Wschodzie. Zaginione miasta, które odkryto ponownie w trakcie prac archeologicznych mają najczęściej formę fortecy. Z gęstą zabudową w środku i polami znajdującymi się za murem miejskim.

Charakterystyczna dla miast Bliskiego Wschodu jest murowana zabudowa. Glina, wymieszana ze słomą lub trawą była formowana w cegły i suszona na słońcu. Niektóre starożytne miejsca miały domy z kamienia. Drewno było materiałem trudniej dostępnym, w przeciwieństwie do północnej Eurazji, gdzie stanowiło główny budulec.

Wśród 10 największych miast starożytności umieściłam Babilon, który był nie tylko wielkim miastem, ale wręcz legendarnym. W jego zabudowie dominują trzykondygnacyjne budynki mieszkalne, z płaskimi dachami, na których również toczyło się życie prywatne mieszkańców.

Najciekawsze miejsca na starożytnym Bliskim Wschodzie to stolice wielkich władców, takich jak babiloński Hammurabi czy perski Kserkses.

Poleis – miejsca władzy i ośrodki kultury

Wygląd miast-państw greckich różni się znacząco od metropolii władców bliskowschodnich. Przede wszystkim są one ośrodkami władzy dla całej okolicy. To nie są stolice wielkich imperiów, ale autonomiczne ośrodki, często dumne ze swojej wyjątkowości i niezależności.

Mało kto zdaje sobie sprawę, ale Ateny można zaliczyć do 10 najstarszych miast świata. Struktura cywilizacji greckiej, złożonej z niewielkich, niezależnych ośrodków pozwalała rozwijać się różnym formom kultury i władzy.

Najbardziej znane z miast to oczywiście Ateny i Sparta. Tak różne w podejściu do władzy i obywateli. Najciekawsze pod względem rozwoju kulturalnego były jednak miejsca takie jak Efez, Rodos czy Syrakuzy. Powstały w okresie tzw. Wielkiej Kolonizacji i skupiały szlaki handlowe oraz okoliczne kultury. To stąd pochodzili często uczeni i filozofowie.

Rzym – najwspanialsze z miast?

W zestawieniu 10 największych miast starożytności powyżej pisałam już o Wiecznym Mieście. Ludność każdego większego ośrodka zwykle uważa, że to ich miasto jest najwspanialsze. Jednak wielu ówczesnych obywateli rzymskich i dzisiejszych historyków zgodzi się, że Rzym stanowił jedno z najbardziej dostojnych miast w dziejach cywilizacji, jak przystało na stolicę imperium.

Założone na podmokłym terytorium, początkowo skupiało się głównie na wzgórzach. Jednak Tybr stanowił nić zszywającą miasto w jedną całość. (Tomlinson R.: s. 148) W okresie największego rozkwitu jego powierzchnia nie była oszałamiająca – zaledwie 2000 hektarów. Ale właśnie dlatego budowano wzwyż. Ten obszar musiał bowiem pomieścić nawet do 2 mln mieszkańców! (por. Janicki K.) W dodatku sporą część zajmowały rozległe budowle publiczne t. j. Koloseum czy liczne fora, biblioteki i bazyliki. O jego roli decydowało jednak miejsce w starożytnym świecie, o którym świadczy znane do dziś powiedzenie „wszystkie drogi prowadzą do Rzymu”.

***

Niektóre z wielkich miast starożytności zachwycają i tętnią życiem do dziś, inne były przez wieki zaginione i dopiero od niedawna odkrywamy je na nowo. Wszystkie jednak świadczą o różnorodności minionych cywilizacji, które na wiele sposobów budowały swą potęgę.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Nigel Davies, The Ancient Kingdoms of Mexico. A magnificient Recreation of their art and life, Penguin Books 1990
2. Kamil Janicki, Cesarstwo Rzymskie w liczbach. Zaskakujące dane i statystyki w: https://wielkahistoria.pl/cesarstwo-rzymskie-w-liczbach-zaskakujace-dane-i-statystki/, dostęp 16.02.2021
3. Witold Rodziński, Historia Chin, Ossolineum 1974
4. Richard Tomlinson, From Mycenae to Constantinople. The Evolution of the Ancient City, New York 1996
5. Julia Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w Starożytności, Ossolineum 1982