6 najstarszych miast w Polsce. Te miasta otrzymały najwcześniej prawa miejskie
Jednym z często powtarzanych błędów historycznych jest stwierdzenie, że Kalisz jest najstarszym miastem w Polsce. Powtarza się to za Janem Długoszem, który pierwszy nazwał Kalisz w ten sposób. Anonim tzw. Gall w swojej Kronice polskiej w odniesieniu do kilku miejscowości, takich jak Kraków, Poznań, Sandomierz czy Wrocław, używa określeń „urbs” i „civitas”. Równało się to z lokacją miasta i nadaniem mu praw miejskich. Pierwsze miasta otrzymywały prawa miejskie na początku XIII wieku, a wspominany już Kalisz ponad 40 lat później.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o znanych miastach.
Z tego artykułu dowiesz się:
6 najstarszych miast w Polsce. Lokacja miasta i prawa miejskie
Aby powstało czy rozrosło się miasto, potrzebna jest duża liczba mieszkańców. Jak jednak skłonić ludzi do zasiedlania się w danej okolicy? Takie pytanie stawiali sobie średniowieczni właściciele ziemscy, świeccy i duchowni. Należało stworzyć odpowiednie warunki, które zachęcą przede wszystkim kupców do przeprowadzki do niego i poszerzenia grona jego mieszkańców. W ten sposób tworzyło się lokalne ośrodki handlowe, które z czasem potrafiły przyciągać ludzi z całego świata.
Właściciele ziemscy, nie tylko w Polsce, ale i na świecie (tzn. w średniowiecznej Europie) stosowali prawo lokacyjne zakładając nowe miasto lub ponownie lokowali miejscowości, które już istniały. Powstały w ten sposób konkretne prawa miejskie, które stawały się źródłem praw i przywilejów dla obecnych i przyszłych mieszkańców. Na terenach Polski stosowano kilka rodzajów lokacji, których nazwa zazwyczaj wywodziła się od „miasta wzorcowego”.
W średniowiecznej Polsce stosowano kilka rodzajów praw lokacyjnych. Do najczęściej występujących zaliczano prawo lubeckie (w Polsce nadawane głównie miastom związanym ze Związkiem Hanzeatyckim), prawo chełmińskie (używane przede wszystkim na Pomorzu, Warmii, Mazowszu i w Prusach) i prawo magdeburskie (stosowane głównie na Śląsku). Poniżej prezentujemy najstarsze przykłady dla każdego rodzaju lokacji.
6 najstarszych miast w Polsce - Złotoryja
Dolnośląskie miasto otrzymało prawa miejskie od księcia piastowskiego Henryka I Brodatego. Zamieszkałe było w sporym stopniu przez napływających z terenów Niemiec górników pracujących przy wydobyciu złota, od czego wzięła się nazwa miejscowości. Prawo miejskie dla Złotoryi nadano w okolicach roku 1211, w oparciu stworzone w 1188 r. prawo miejskie dla Magdeburga. Dlatego Złotoryja to, w powyższym rozumieniu, pierwsze polskie miasto.
6 najstarszych miast w Polsce – Lwówek Śląski
Kolejne z najstarszych miast Polski również powstało na Dolnym Śląsku. Od Złotoryi dzieli je raptem ok. 25 km. Jeśli chodzi o miasta polskie, Lwówek jest jednym z 10 miast, które zmieniło swoją nazwę. Na przestrzeni lat stosowano różnorodne nazwy, jednak i język polski i niemiecki używały przede wszystkim form związanych z określeniem „Lwia Góra”. Dopiero pod koniec XIX w. pojawiła się nazwa „Lwów”, która ostatecznie przekształciła się w Lwówek Śląski.
Tereny Lwówka są zamieszkałe od czasów epoki brązu. W okresie rządów Piastów śląskich Lwówek to z pewnością jedno z 10 najpiękniejszych miast średniowiecza. Dogodne położenie na szlaku handlowym łączącym Ruś z Saksonią zapewniło miastu szybki rozwój. Henryk Brodaty nadał Lwówkowi prawa miejskie na wzór praw magdeburskich w 1217 r. Sprawdź także ten artykuł o najbardziej znanych miastach, które zmieniły swoje nazwy.
6 najstarszych miast w Polsce – Chełmno
Chełmno leży w województwie kujawsko-pomorskim. Nazwa miasta pochodzi od jego usytuowania, Chełmno położone jest w większości na wzgórzu, a nazwa „chełm” oznacza właśnie „wzgórze”. Osadnictwo w tym miejscu powstało prawdopodobnie w czasach pierwszych Piastów.
W 1226 r. na ziemie polskie sprowadzono zakon krzyżacki. Cztery lata później Chełmno zostało najważniejszym miastem krzyżaków, którzy mieli tu swoją siedzibę. Wielki mistrz zakonu Herman von Salza nadał miastu prawo lokacyjne w 1233 r. Było to pierwsze prawo lokacyjne w północnej Polsce, oparte na prawie magdeburskim, zawierające jednak liczne dodatkowe elementy zaczerpnięte z innych źródeł prawnych. Od miasta zaczerpnięta została więc nazwa prawa chełmińskiego. Do dziś istnieją liczne dokumenty przechowywane w archiwach państwowych, zawierające prawa lokacyjne chełmińskie.
6 najstarszych miast w Polsce – Toruń
Dogodne położenie geograficzne sprawiło, że na terenie obecnego Torunia istnieją ślady osadnictwa należące do najstarszych na świecie. Powstało ono ok. 9 000 lat p.n.e. Z czasem rozwinął się tu gród piastowski. Jednak największe zasługi dla rozwoju miasta należy ponownie przypisać zakonowi krzyżackiemu. Herman von Salza nadał miastu prawa miejskie równolegle z Chełmnem. Dokumenty wystawione zostały w dniu 28 grudnia 1232 r., ale posługiwano się wówczas kalendarzem liczącym nowy rok od Bożego Narodzenia.
6 najstarszych miast w Polsce – Szczecin
Największe miasto w województwie zachodniopomorskim, historyczna stolica księstwa pomorskiego. Jest zamieszkałe nieprzerwanie od ok. 700 r. n.e., ale pierwsze osadnictwo powstało tu dużo wcześniej. Sama nazwa jest pochodzenia słowiańskiego, choć jej znaczenie nie zostało potwierdzone.
Szczecin jest najstarszym miastem w Polsce lokowanym na prawie lubeckim. Oficjalnie nadał je miastu książę pomorski, pochodzący z dynastii Gryfitów Barnim I Dobry, w 1243 r. W praktyce prawo to funkcjonowało wówczas w Szczecinie od sześciu lat. To, co było charakterystyczne dla miast lokowanych na prawie lubeckim, to brak „typowego”, kwadratowego rynku. Jego funkcje sprawowała w mieście główna, reprezentacyjna ulica.
6 najstarszych miast w Polsce – Kołobrzeg
Kołobrzeg to kolejne miasto, które otrzymało prawa miejskie na wzór Lubeki. Powstało ono u ujścia rzeki Parsęty do Bałtyku. Okolice te są zamieszkałe od mniej więcej VIII w. n.e. Do 1138 r. dzisiejsze miasto wchodziło w skład Polski piastowskiej, po śmierci Bolesława III Krzywoustego stało się częścią księstwa pomorskiego. To właśnie jeden z książąt gryfickich, Warcisław III – kuzyn Barnima I Dobrego lokował Kołobrzeg w 1255 r.
6 najstarszych miast w Polsce – na zakończenie
Powyżej podano kilka przykładów najwcześniejszego nadania praw miejskich na ziemiach polskich, dla każdego z najczęściej stosowanych. Niektóre z miast niekiedy lokowane były ponownie, opierając się na innym z praw niemieckich, a czasem na prawie polskim lub w jeszcze innej formie.
Przyjmuje się, że pierwsze miasto w Polsce powstało na Śląsku - przed 1211 r. na prawie niemieckim lokowano Złotoryję. Dokładna data nie jest znana, gdyż Henryk Brodaty nie pozostawił fizycznie dokumentu lokacyjnego. Często o dacie nadania praw miejskich dowiadujemy się z wystawionej kopii albo dokumentu potwierdzającego fakt nadania lokacji. Istnieją także różne daty lokacji poszczególnych części dzisiejszych miast – przykładowo dla Starego Miasta i Głównego (Prawego) Miasta w Gdańsku istniały odrębne dokumenty lokacyjne. Prawo niemieckie stosowano w Polsce do roku 1791, kiedy to zniosła je konstytucja 3 maja.
Autor: Aleksandra Drążek-Szychta
Bibliografia:
- Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia państwa i prawa polskiego, PWN, Warszawa 1976
- Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, pod red. M. Biskupa, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1968
- Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Ossolineum, Wrocław 2005
- Leciejewicz L., Początki miast nadmorskich na Pomorzu Zachodnim, Ossolineum, Wrocław 1962
- Modrzyński P. M., Prawo lubeckie w miasta pruskich (XIII – XVI w.). Stan badań, źródła i perspektywy badawcze, Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, t. XX, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2017
- Ptaśnik J., Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków 1934
- Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, TRIO, Warszawa 2017