Demokracja – początki, definicja, formy, teorie, rozwój, znaczenie
Każdego roku 15 września obchodzi się Międzynarodowy Dzień Demokracji, ustanowiony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 8 listopada 2007 roku. Obchody te mają na celu m.in. podniesienie świadomości społeczeństwa odnośnie demokracji. Co właściwie rozumiemy pod pojęciem demokracji? Jaka jest jej historia? Jaki był jej rozwój na przestrzeni wieków? Jakie przybiera dzisiaj formy?
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o demokracji szlacheckiej.
Z tego artykułu dowiesz się:
Definicja demokracji. Czym ona tak naprawdę jest?
W chwili obecnej nie istnieje powszechnie akceptowalna definicja słowa „demokracja”. Samo pojęcie demokracji powstało na bazie greckich słów „demos” („lud”) oraz „kratos” (władza”). W najprostszym więc tłumaczeniu demokracja to „władza ludu”, „rządy ludu”. W taki sposób pojęcie to definiował m.in. prezydent USA Abraham Lincoln.
W przywołanej definicji sporny jest termin „lud”. Może on bowiem oznaczać: ogół ludzi; bardzo dużą, znaczną część; klasy niższe, nierozdzielny byt, organiczną całość; ci, którzy mają absolutną większość; ograniczoną całość, gdzie prawa większości są ograniczone przez mniejszość; wreszcie – masa, motłoch.
W starożytności demokracja oznaczała ustrój polityczny, jaki funkcjonował w niektórych miastach-państwach (np. Atenach), w opozycji do monarchii (rządy jednej osoby) czy oligarchii (rządy nielicznych). Współczesna demokracja, co ciekawe, zawiera zarówno elementy monarchii, jak i oligarchii.
Część teoretyków demokracji uważa, iż jej konstytutywną cechą jest zdolność jednostki do pełnego uczestnictwa w życiu danej społeczności. Pod koniec 1966 roku podczas konferencji ONZ w Nowym Jorku uznano, iż w ramach demokracji każdy obywatel ma prawo do: „a) uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli; b) korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w rzetelnych wyborach, przeprowadzanych okresowo, opartych na głosowaniu powszechnym, równym i tajnym, gwarantujących wyborcom swobodne wyrażenie woli; c) dostępu do służby publicznej w swoim kraju na ogólnych zasadach równości”.
Pochodzenie, historia i rozwój demokracji
Za ojczyznę demokracji uważa się starożytną Grecję, a mówiąc konkretniej Ateny. Władzę sprawował tutaj lud, a prawa polityczne posiadali mężczyźni powyżej 18. roku życia, zamieszkujący polis. Z obywatelstwa byli wykluczeni niewolnicy, cudzoziemcy oraz kobiety. W sumie w życiu politycznym Aten brało udział około 40 000 obywateli, którzy stanowili 10% ogólnej liczby mieszkańców Aten. Podstawowymi organami władzy w mieście były „Rada Pięciuset” oraz „Zgromadzenie Ludowe”.
Specyficzną formą demokracji w czasach starożytnych była republika rzymska. W Rzymie pełnią praw cieszyli się najbogatsi (patrycjusze), z kolei biedne warstwy ludności (plebejusze) nie miały faktycznie żadnych praw. Plebejusze, czując się pokrzywdzeni przez system, ustanowili spośród siebie trybuna ludowego, doglądającego ich spraw. Republika rzymska upadła w I w. p.n.e.
W średniowieczu pewne elementy demokracji pojawiły się w ustroju niektórych miast jako wyraz uniezależnienia się pewnych grup od możnowładztwa świeckiego i duchownego. W Polsce demokracja powstała dopiero w XV wieku wraz z wykształceniem się stanu szlacheckiego. Szlachta gromadziła się na sejmach, gdzie ustanawiała prawa obowiązujące wszystkich. Cieszyła się też rozlicznymi swobodami politycznymi i korzystała z licznych przywilejów, które nadawali im kolejni królowie z dynastii Jagiellonów.
Współczesna demokracja bierze swój początek z dwóch nowożytnych rewolucji burżuazyjnych, które to przyniosły nowe rozwiązania prawodawcze. Wskutek rewolucji angielskiej (XVII w.) na scenie politycznej pojawiły się pierwsze partie. Wzrosła też rola parlamentu, a wydatnemu ograniczeniu uległo znaczenie monarchy w państwie. Z kolei w wyniku rewolucji francuskiej (XVIII w.) uchwalono podstawowe prawa i wolności obywatela (tzw. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku).
Istotny wpływ na rozwój systemu demokratycznego miało uchwalenie w USA pierwszej na świecie konstytucji (1787), na której później bazowali prawodawcy z innych państw. Kilkadziesiąt lat później (1848) ustanowiono we Francji powszechne prawo wyborcze dla wszystkich mężczyzn. Z kolei w 1893 roku przyznano prawa wyborcze kobietom w Nowej Zelandii.
Po II wojnie światowej uchwalono „Powszechną Deklarację Praw Człowieka” (1948). Jej fundamentalny zapis głosi, iż każdy człowiek rodzi się wolny i równy. Ma prawo do życia, wolności, pracy i wypoczynku. Przysługuje mu też szereg innych uprawnień. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o ustrojach politycznych.
Formy i rodzaje demokracji
Politolodzy wymieniają różne rodzaje demokracji:
- demokracja bezpośrednia – to system polityczny, w którym obywatele uczestniczą (jak sama nazwa wskazuje) bezpośrednio w podejmowaniu decyzji poprzez głosowanie w formie plebiscytu czy referendum.
- demokracja pośrednia – rodzaj demokracji, w którym decyzje podejmują przedstawiciele społeczeństwa wybrani w wyborach. Przedstawiciele reprezentują cały elektorat lub dany okręg wyborczy.
- demokracja parlamentarna – ustrój polityczny, charakteryzujący się tym, iż uprawnieni do głosowania wybierają parlamentarzystów jako swoich przedstawicieli (w Polsce są to posłowie i senatorowie). Demokracja parlamentarna jest rodzajem demokracji pośredniej (przedstawicielskiej), gdzie władzę wykonawczą sprawuje rząd, podlegający kontroli wybranego przez wyborców parlamentu.
- demokracja prezydencka – to system polityczny, w którym istnieje wyraźne rozróżnienie między władzą wykonawczą a ustawodawczą. Władzę wykonawczą sprawuje wybrany przez społeczeństwo prezydent, pełniący jednocześnie obowiązki szefa rządu oraz głowy państwa.
- demokracja mieszana (hybrydowa) – to forma demokracji, łącząca elementy demokracji bezpośredniej i pośredniej. System ten jest obecnie popularny m.in. w Szwajcarii.
Teorie demokratyczne
Teorie demokratyczne formułują istotę demokracji oraz jej wzorcową formę, do której powinno się dążyć. W IV w. p.n.e. Arystoteles wyróżniał kilka rodzajów ustrojów, przy czym demokrację uznawał za najdoskonalszy z nich.
Obecnie wyróżnia się trzy najważniejsze teorie demokracji: agregatywna, deliberatywna i radykalna. Pierwsza z wymienionych teorii sprowadza się do założenia, iż istotą demokracji jest rozpoznanie preferencji obywateli co do tego, jaki rodzaj polityki powinien obowiązywać w danym społeczeństwie.
Teoria deliberatywna zakłada, iż podstawowym założeniem demokracji jest deliberacja, a więc rozważanie i konfrontowanie ze sobą różnych stanowisk i poglądów, co umożliwia rozwiązanie określonych konfliktów. Z kolei demokracja radykalna wskazuje na hierarchiczne i opresyjne relacje władzy, występujące w społeczeństwie. Teoretycy podkreślają, iż demokracja w wydaniu radykalnym powinna za wszelką cenę uczynić te relacje widocznymi i doprowadzić do ich przekształcenia.
Znaczenie demokracji we współczesnym świecie
Demokrację na ogół uważa się za jeden z najlepszych rozwiązań ustrojowych obowiązujących we współczesnym świecie. Ustrój demokratyczny posiada wiele zalet i wad. Główną zaletą demokracji jest to, iż moc sprawczą ma lud i to do niego należy władza zwierzchnia. Obywatele mają wpływ na politykę zewnętrzną i wewnętrzną państwa poprzez wybory. Mogą też wypowiedzieć się na określony temat w referendum lub wyrazić sprzeciw wobec konkretnej ustawy (demokracja bezpośrednia).
W państwie demokratycznym ludzie mają zapewnioną wolność słowa, wyznania, poglądów itp. Państwa demokratyczne umożliwiają swobodne przemieszczanie się i wybór miejsca zamieszkania, łatwy dostęp do dóbr, edukacji i służby zdrowia. Istnieje też wiele innych praw, ułatwiających życie każdemu obywatelowi.
Obowiązkiem państwa demokratycznego jest zapewnienie opieki i godnych warunków życia każdemu obywatelowi. W praktyce nie zawsze się to udaje, gdyż np. wielu ludzi nie może znaleźć pracy, co znacznie odbija się na ich kondycji społecznej i ekonomicznej.
Demokracja ma też wiele innych wad, o których często się zapomina. Są to m.in.: korupcja, niesprawiedliwość społeczna, powolność działania władzy, niestabilność rządu (będąca efektem funkcjonowania wielu partii), nieponoszenie odpowiedzialności w przypadku niewypełnienia obietnic wyborczych, konflikty między partiami itp.
Autor: Mariusz Samp
Bibliografia:
- Cabaj Katarzyna, Hurko Sylwia, Jastrzębska Emilia, Kowalczyk Paulina, Kurek Joanna, Demokracja w ujęciu ogólnym – podstawowe informacje, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Seria: Administracja i Zarządzanie” 98 (2013).
- Dylematy współczesnej demokracji, red. Sylwester Wróbel, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.
- Dybel Paweł, Dylematy demokracji, Kontekst polski, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, krakó 2015.
- Gulczyński Mariusz, Nauka o polityce, Podręcznik akademicki, AlmaMer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2007.
- Heywood Andrew, Politologia, przekł. Barbara Maliszewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
- Zwoliński Andrzej, Dylematy demokracji, Wydawnictwo WAM, Kraków 2010.