Dlaczego kochamy Wiek Pary? Urok XIX-wiecznych wynalazków
XIX wiek to okres szczytowego rozwoju kultury europejskiej. To również początek rozwoju technologicznego na niespotykaną skalę. Wynalazki, które były czymś zupełnie nowatorskim, ukształtowały życie w następnych dwóch stuleciach.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o XIX wieku.
Z tego artykułu dowiesz się:
Przyszłość w XIX wieku
Stulecie zwrócone ku przyszłości
Chociaż we współczesnym człowieku ceglaste fabryki z wielkimi oknami i maszyny parowe mogą wzbudzać sentyment, dla człowieka XIX wieku był to krajobraz przyszłości. Po raz pierwszy świat zaczął się przekształcać tak szybko i radykalnie. Jednych napawało to optymizmem i nadzieją, innych przerażeniem. Wiele wynalazków, które w poprzednich stuleciach pozostawały w sferze marzeń, nagle zaczęto realizować i wdrażać do powszechnego użycia. Złożyło się na to wiele czynników. Podboje kolonialne sprawiły, że mocarstwa miały dostęp do surowców, nowe technologie pozwoliły bardziej efektywnie wykorzystać te surowce, a wzrost populacji i ogromne fale migracji zapewniły siłę roboczą, która pomogła wprowadzić nowe projekty na masową skalę.
Nie obyło się bez zgrzytów. XIX wiek to przecież okres postań, rewolucji, tajnych stowarzyszeń i tajnych policji. Marzenia o przyszłości w tamtym stuleciu to nie tylko wyobrażenia o postępie technologicznym. To również niezgoda na społeczne i polityczne status quo.
Wieszcze zmian
Doskonale znamy te problemy z własnej historii, kiedy Polska znalazła się pod zaborami. Jedni marzyli o „wielkiej wojnie”, która zmieni układ sił w Europie, inni mówili przede wszystkim o wielkiej rewolucji socjalistycznej. Od Kongresu Wiedeńskiego (1815) do wybuchu I wojny światowej (1914) narastało napięcie, przerywane od czasu do czasu starciami przedstawicieli starego i nowego ładu, imperiów i narodów podporządkowanych.
W XIX wieku po raz pierwszy na szerszą skalę wprowadzono narracje o przyszłości. Oczywiście istniała literatura wizjonerska we wcześniejszych wiekach, miała ona jednak najczęściej charakter mistyczny i enigmatyczny. Nie brakowało ich i w tym stuleciu. Jednak rewolucja naukowa sprawiła, że chętniej czytano racjonalne analizy. W XIX wieku pojawił się futuryzm i zaczęły powstawać opowiadania science-fiction. Najsłynniejsi pisarze, którzy poruszali tematykę technologii przyszłości to Juliusz Verne (1850-1905) i Herbert George Wells (1866-1946). Verne reprezentuje nurt optymistyczny, w którym wiedza i technologia pomagają człowiekowi eksplorować świat. Wells jest ostrożniejszy, ostrzega przed wojnami, degeneracją gatunku ludzkiego czy eksperymentami genetycznymi. Oba rodzaje science-fiction są znane do dziś i nadal wpływają na nasze wyobrażenia o przyszłości – tym co nieznane, pełne obietnic ale też zagrożeń.
Globalne i lokalne sieci – rozwój transportu i telekomunikacji
Pierwsze pojazdy parowe
Maszyny wykorzystujące energię pochodzącą z pary pod ciśnieniem stały się podstawą pierwszej rewolucji w transporcie. Najstarsze formy silnika parowego były znane już w starożytności. Jednak dopiero w XVIII wieku zaczęto je stosować w celach przemysłowych. Był to silnik tłokowy, w którym energia pary pod ciśnieniem napędzała tłok, ten zaś napędzał mechanizm maszyny, do jakiej był podłączony. James Watt przyczynił się zarazem do rozwoju i chwilowego zahamowania tej technologii. Jego patent (1781 r.) na mechanizm wykorzystujący ruch kołowy, spowolnił pracę nad tego typu wynalazkami na kolejne 20 lat. James Watt opatentował coś, czego nie wymyślił. Twórcą tego i innych udoskonaleń silnika był William Murdoch, pracownik firmy Boulton&Watt. Pamięć o nim została przyćmiona przez Watta i późniejszych wynalazców w zakresie tej technologii. Napędzanie mechanizmu kołowego przez silnik parowy miało przełomowe znaczenie dla transportu.
Patent Watta wygasł w 1801 roku. Rozwinięcie możliwości silnika parowego przez Richarda Trevithicka we wczesnych latach XIX wieku, pozwoliło myśleć realnie o zainstalowaniu go do pojazdów. Niestety żaden z pierwszych dyliżansów parowych nie miał długiego życia, a ich konstruktor przerzucił się na pracę nad pojazdami szynowymi.
Nie przeszkodziło to innym w konstruowaniu pojazdów z silnikiem parowym. Pierwszym pojazdem mechanicznym, który kursował regularnie na trasie London Wall – Paddington był „Enterprise” Waltera Hancocka. W latach 30-tych XIX wieku kursowały po różnych trasach coraz to wymyślniejsze omnibusy na parę. Osiągały prędkość od 25 km/h co było realnym przyspieszeniem w stosunku do pojazdów konnych. Jednak ówczesne miasta nie były przystosowane do takiego tempa i ogromnych rozmiarów tych maszyn. Ustawy z lat 1861 i 1865 (tzw. red flag act) wymusiły spowolnienie pojazdów (do 6 km/h w terenie zabudowanym) zmniejszając tym samym ich opłacalność. Kiedy wreszcie w 1896 roku zniesiono te ograniczenia, królowała kolej, a silnik parowy zaczął być wypierany przez bardziej wydajny silnik spalinowy. (por. Ziemnicki P., 2018)
Mówiąc o pojazdach wykorzystujących silnik parowy, nie możemy zapomnieć o parostatkach. Zastosowanie pary, jako zamiennika żagli i siły ludzkich mięśni, pozwoliło na częstsze, szybsze i bardziej przewidywalne przemieszczanie się po szerokich wodach. Mowa tu przede wszystkim o morzach, ale parostatki bez problemu poruszały się po szerokich kanałach i rzekach. Pozwalało to transportować ludzi i towary na większą skalę. Sprawdź także ten artykuł na temat 10 najważniejszych wynalazków w historii.
Sieć kolejowa
Jak przekonuje Jurgen Osterhammel w swojej książce „Historia XIX wieku”, ważnym aspektem tamtego stulecia było powstawanie sieci. Należy je tu rozumieć jako węzłowe, w zasadzie demokratyczne (dostępne dla wszystkich) połączenia, przekraczające granice państw narodowych. (Osterhammel J., 2020: 58%) Był to okres skokowego wzrostu globalizacji i kolej była tego dobitnym przykładem.
Sama sieć kolejowa mogła powstać dzięki całemu szeregowi czynników, które skumulowały się w dziewiętnastym stuleciu. Zaistniały możliwości techniczne – udoskonalone hutnictwo (wyrób żeliwa), udoskonalony silnik parowy; Możliwości ekonomiczne – istnieli przedsiębiorcy, którzy mogli to sfinansować; wreszcie możliwości administracyjne – niemal cały świat był pod rządami lub wpływami wielkich mocarstw. Ważnym czynnikiem napędzającym rozwój tras kolejowych było też rosnące zapotrzebowanie na transport ludzi i towarów, w dużych ilościach i na ogromne odległości.
Pierwsza lokomotywa parowa, konstrukcji znanego nam już Trevithicka, przejechała po szynach w 1804 roku. W 1812 zaczęła jeździć pierwsza komercyjnie używana lokomotywa. W latach 30 XIX wieku koleje były już prężnie rozwijającym się środkiem transportu. W 1830 ruszyła pierwsza komercyjna linia kolejowa w USA, do 1937 roku było już kilka linii w Europie. W 1945 roku otwarto pierwszy odcinek kolei warszawsko-wiedeńskiej. (Orłowski W., 1993: s. 31)
Telegraf – pradziadek internetu
Komunikacja pierwszym telegrafem elektrycznym przypominała trochę seans spirytystyczny. Za pomocą pięciu przewodów wskazówka w odbiorniku była kierowana na właściwą literę alfabetu. Wynalazek był dziełem dwóch angielskich konstruktorów – Charles’a Wheatstone’a i Wiliama Fothergilla Cooke’a. W tym samym – 1837 roku w USA Samuel Morse opatentował własną wersję telegrafu. To jego pomysł z przesyłaniem wiadomości za pomocą kresek i kropek okazał się bardziej praktyczny. Alfabet Morse’a był jednym z pierwszych kodów maszynowych. Można nawet powiedzieć, że korzystał z zasady kodowania binarnego, chociaż nie w rozumieniu współczesnej informatyki. (Petzold Ch., 2002: s. 53) Z jego pomocą można kodować zarówno litery składające się na poszczególne słowa, jak i skróty – najbardziej znany to SOS, oznaczający wezwanie pomocy. Dodatkową zaletą Alfabetu Morse’a jest możliwość przesyłania go za pomocą dźwięku, grafiki czy sygnałów świetlnych.
Kiedy w 1866 roku położono pierwszy transatlantycki kabel telegraficzny między USA i Irlandią, po raz pierwszy w historii długość przesyłu informacji między kontynentami skróciła się z ok. 2 tygodni do kilku minut. Był to nie tylko sukces w dziedzinie telekomunikacji, ale w wykorzystaniu prądu do ogromnych przedsięwzięć sieciowych.
Inne wynalazki i ich znaczenie
Chociaż XIX wiek zaczął się rewolucyjnymi ideami, zasianymi jeszcze w poprzednim stuleciu, to życie codzienne przeciętnego człowieka na początku wieku nie odbiegało znacząco od życia jego przodków. W ciągu kilkudziesięciu lat nastąpiły drastyczne zmiany. Pod koniec stulecia lądy poprzecinane były już sieciami kolejowymi, USA i Europę łączyła linia telegraficzna, po ulicach miast jeździły automobile, elektryczne tramwaje oraz omnibusy. W dużych miastach Europy poprawiła się jakość sieci kanalizacyjnych i oświetlenia ulic. W 1878 roku rozpoczęła się masowa produkcja żarówek w USA. 28 grudnia 1895 szczęśliwcy mieszkający w Paryżu obejrzeli pierwszy pokaz filmowy braci Lumiére.
Trudno wymienić wszystkie wynalazki i udoskonalenia XIX wieku. Stulecie pary to nie tylko silnik parowy. Tajemnicza energia elektryczna fascynowała już XVIII wiecznych uczonych. W następnym stuleciu oparto na niej wiele wynalazków. Prąd elektryczny był pod wieloma względami bardziej uniwersalny. Można go było wytwarzać na różne sposoby i nadawał się do zasilania bardzo precyzyjnych urządzeń.
Mówiąc o XIX-wiecznej fascynacji energią elektryczną nie sposób nie wspomnieć jednej z najbardziej niezwykłych postaci tamtego czasu. Nikola Tesla, pochodzący z Chorwacji, wyemigrował w latach 80-tych XIX wieku do Paryża, a następnie do USA gdzie zaczął pracować u Thomasa Edisona. Zaczął też pracę nad swoimi wynalazkami. W przeciwieństwie do Edisona pracował z prądem przemiennym o wielkiej mocy, tworząc niesamowite urządzenia t.j. transformator Tesli, radio, elektrownia wodna, a nawet bateria słoneczna. O ile Edison był człowiekiem swoich czasów, w pełni umiejącym wykorzystać nowe wynalazki i umiejętności tam, gdzie było zapotrzebowanie, Tesla był wizjonerem przyszłości. Dlatego przez długi czas Edisona uważano za ojca elektryczności, a zainteresowanie postacią Tesli wzrosło na nowo dopiero na początku XXI wieku.
Wiele pomysłów XIX-wiecznych konstruktorów i wynalazców położyło podwaliny pod współczesne wykorzystanie energii, projektowanie sieci i sposoby produkcji. Jednocześnie świadomość i poczucie estetyki ówczesnych ludzi były inne niż nasze. Dlatego ówczesne wynalazki mają w sobie romantyczny urok i trochę tajemniczości. Połączenie XIX-wiecznej estetyki, mentalności z pogranicza magii i modernizmu oraz dostępnych wówczas technologii do dziś jest inspiracją dla autorów gatunku steam punk.
Jak by nie patrzeć, wiek XIX jest okresem położenia fundamentów pod świat, jaki znamy dziś.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Paweł Ziemnicki, Parowe dyliżanse – zapomniany środek lokomocji, w: https://histmag.org/Parowe-dylizanse-zapomniany-srodek-lokomocji-16311, data publikacji 29.01.2018, dostęp 25.04.2022
- Jurgen Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020
- Charles Petzold, Kod. Ukryty język sprzętu komputerowego i oprogramowania, Warszawa 2002
- Bolesław Orłowski, Najkrótsza historia wynalazków, Warszawa 1993