Klasyczny konfucjanizm – czy współcześnie można odnaleźć w nim coś dla siebie?

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Herbert GnaśDrukujUdostępnij

Życiorys Konfucjusza – co dokładnie wiemy o jego osobie?

Życiorys Konfucjusza według współczesnej literatury

Kim dokładnie był Konfucjusz? Ze względu na fakt, że żył on ponad 2500 lat temu dokładne ustalenie faktów z jego życiorysu nie jest łatwe. Samo jego imię pisane jest na różne sposoby: Kung-fu-cy, Kong Fuzi lub też Kun-Fu-Tzu. Żył w latach 551-479 p.n.e. Generalnie duża część autorów podkreśla, że jego życie przypadło na niespokojne lata Epoki Walczących Królestw lub też Wiosen i Jesieni – lata walk na tle politycznym i społecznym. Włodzimierz Sochacki podaje, że pochodził z rodziny należącej do zubożałej arystokracji. Rodzina Konfucjusza mieszkała w księstwie Lu w obecnej prowincji Shandong w północnych Chinach.

Z kolei jak informuje Rodney Castleden Konfucjusz w wieku 19 lat został we wspomnianym Lu urzędnikiem państwowym, zaś trzy lata później otworzył szkołę dla młodych mężczyzn, którzy mieli się w niej kształcić pod kątem zasad prawego zachowania i rządzenia. Jednakże, jak podkreśla to ten autor, w rzeczywistości uczyli się tam na urzędników państwowych. O samym Konfucjuszu pisze ponadto, że udało mu się dotrzeć w hierarchii do stopnia ministra, jednakże pomimo dobrze rozwijającej się kariery w służbie cywilnej w pewnym momencie „padł ofiarą zawiści zawodowej” (Castleden, s. 68).

Co do jego stanowiska: u Sławomira Nowosada znajdziemy doprecyzowanie, że chodziło tutaj o stanowisko ministra ds. przestępczości (Nowosad, s. 52). Z kolei Włodzimierz Sochacki wspomina dodatkowo, że próbował wędrować od księstwa do księstwa mając nadzieję, że któryś z władców zechce wprowadzić w życie promowane przez niego reformy, jednakże bezskutecznie. Podkreśla ponadto, że nie udało mu się zrobić kariery w charakterze urzędnika państwowego, ale zdobył później sławę i uznanie jako nauczyciel i wychowawca (Sochacki, s. 38).

Życie Konfucjusza według pism jego uczniów

Nieco dokładniejsze informacje o życiu Konfucjusza możemy odnaleźć w spisanych po jego śmierci przez jego uczniów „Dialogach konfucjańskich”. Zaprezentujemy je tutaj oddzielnie. W kwestii pochodzenia rodowego Konfucjusza odnajdujemy tam informację o tym, że jego przodkiem był Kong Fangshu, który z kolei pochodził z arystokracji państwa Song. Narodzenie Konfucjusza miało zostać wymodlone przez jego ojca na wzgórzu o nazwie Ni. Po urodzeniu miał otrzymać dodatkowe, nieco inne, niż powszechnie znane imię, czyli Qiu. Słowo to oznaczało wzniesienie wklęśnięte w środku i uniesione na bokach, a odnosić się miało do Konfucjusza, ponieważ po urodzeniu miał mieć wklęśnięte ciemię. Kiedy Konfucjusz miał zaledwie 3 lata zmarł jego ojciec. O miejscu jego pochowania dowiedział się od jednej z mieszkanek jego wioski dopiero po śmierci matki, która nie chciała mu udzielić tej informacji.

W dzieciństwie Konfucjusz miał lubić bawić się naczyniami, które były używane podczas ceremonii ku czci przodków. Lubił wręcz bawić się w urządzanie takich ceremonii. Później, już w dorosłym życiu z początku miał podejmować się bardzo rożnych prac. Tak więc był m.in. zarządcą spichlerza, zajmował się wypasem wołów oraz nadzorował prace budowlane. Później wyjechał na pewien czas do Zhou w celu nauczenia się zasad kurtuazji. Po powrocie do Lu miał zgromadzić wokół siebie grupę uczniów. W międzyczasie władzę w Lu przejął potężny Yang Huo, który zatrudnił Konfucjusza. Yang Huo za bardzo naraził się jednak innym klanom, które próbował usunąć, w efekcie czego sam musiał ratować się ucieczką.

Konfucjusz pozostał jednak na stanowisku, a nawet zaczął awansować. Najpierw został starostą powiatu Zhongdu, by już później objąć stanowisko ministra sprawiedliwości i więziennictwa. Funkcję tę pełnił już na dworze księcia Lu. Wspomina się również o tym, że przy okazji negocjacji sojuszu pomiędzy Lu a księstwem Qi Konfucjusz miał wymóc zwrot zagarniętych wcześniej przez Qi ziem. Później jednak Konfucjusz zdecydował się opuścić dwór a także nawet swoją ojczyznę. Przyczyną miała być zbytnia rozwiązłość obyczajów, zaś kwestią decydującą miał się stać fakt, że nie przekazano mu należnego mu po złożeniu ofiar mięsa. Wyruszył zatem w podróż po innych książęcych dworach, jednocześnie zajmując się edukacją. Do rodzinnego Lu powrócił dopiero pod koniec życia. Jak więc widzimy jednoznaczne ustalenie, jakie były koleje życia Konfucjusza w istocie nie jest kwestią łatwą.

Konfucjanizm: najważniejsze zasady

Elementy składowe konfucjanizmu klasycznego, rola samodoskonalenia i zdobywania wiedzy

Konfucjanizm w języku chińskim nosi nazwę Pinyin, co oznacza „szkołę ludzi wykształconych”. Na tak zwany klasyczny konfucjanizm składa się więcej elementów, niż tylko tradycyjne nauki samego Konfucjusza. Ważne są tu dwa zbiory ksiąg: Sześcioksiąg konfucjański oraz Czteroksiąg konfucjański. W skład tego pierwszego wchodzą „Księga Historii”, „Pieśni”, „Ceremonii”, „Księga Przemian”, „Kroniki Wiosen i Jesieni” oraz zaginiona „Księga Muzyki”. Z kolei Czteroksiąg został ułożony przez neokonfucjańskiego filozofa z XII wieku imieniem Zhuxi. Podstawowym elementem tego zbioru są spisane przez uczniów Konfucjusza „Dialogi konfucjańskie”. Kolejne jego elementy to „Wielka Nauka”, którą miał napisać wnuk Konfucjusza a także „Doktryna Środka” i „Księga Mencjusza”. Wspomniany Mencjusz (Mengzi lub też Meng Ke), którego prace zamykają okres klasycznego konfucjanizmu żył w latach 371-289 p.n.e. (Skorupka, s. 40). Część źródeł podaje, że sam Konfucjusz był autorem tylko „Kroniki Wiosny i Jesieni”. Z kolei „Wielka Nauka” miała według innego z autorów zostać napisana przez jednego z jego uczniów Tsang Sina (Castleden, s. 68).

Konfucjusz był zdecydowanym zwolennikiem zdobywania wiedzy i samodoskonalenia. Przede wszystkim uważał wiedzę za podstawę szczęścia oraz sukcesu w życiu, lecz zdobycie jej wymaga długiej pracy, włożenia odpowiedniego wysiłku oraz samodyscypliny wewnętrznej. Uważał jednocześnie, że wiedzę jest w stanie przyswoić sobie niemal każdy. Zdobywanie wiedzy można powiedzieć, że było wręcz najwyższą wartością. Samodoskonalenie się zaś jest niezwykle istotne, ponieważ o ile z założenia ludzie na starcie są podobni do siebie, to jednak elementem ich odróżniającym są decyzje, wybory, których dokonują w celu osiągania poszczególnych cnót. Oczywiście możliwe jest też porzucenie tej właściwej według konfucjanizmu drogi.

Tak przedstawili pogląd swojego mistrza na tę sprawę w „Dialogach konfucjańskich” jego uczniowie: „Mistrz rzekł: gdy miałem lat piętnaście, skupiłem swe wysiłki (czy) na nauce (jue). Gdy osiągnąłem lat trzydzieści, ustaliły się me zasady, zaś w wieku lat czterdziestu nie znałem już wahań. W wieku lat pięćdziesięciu pojąłem wolę Niebios. Gdy osiągnąłem wiek lat sześćdziesięciu, rozumiałem wszystko, co się kryło za tym, co mówiono mi. Dopiero gdy dożyłem lat siedemdziesięciu, mogłem iść za pragnieniami mego serca nie przekraczając przy tym żadnej z reguł” (Dargas, s. 115).

Do koncepcji samodoskonalenia się odwołuje się również Sławomir Nowosad, pisząc, że poprzez naukę i samodoskonalenie się dokonuje się poznanie i osiągnięcie dao. Czym zaś jest dao? Jest to przekonanie, że istnieje droga, „którą człowiek powinien zmierzać przez życie w sposób niezachwiany” (Nowosad, s. 55). Autor ten porównuje to do starogreckiego przekonania o ludzkim dążeniu do szczęścia. Droga dao zawiera zaś w sobie prawdę o wszechświecie oraz o ludzkiej naturze, a żeby postępować zgodnie z dao, należy postępować zgodnie z wymogami człowieczeństwa. Sławomir Nowosad trafnie stwierdza, że taka droga jest podobna do koncepcji wzajemności zakładającej, że powinno się postępować wobec innych tak, jak chcielibyśmy, aby postępowali oni wobec nas. Aby podążać tą drogą, nie można również porzucić nauki i skierować się w stronę „nieokreślonej spontaniczności”, ponieważ stałoby się to źródłem zguby nie tylko dla samej jednostki, ale i dla całego społeczeństwa. A może zainteresuje cię także ten artykuł z biografią Mao Zedonga?

Konstrukcja społeczeństwa i rodziny według konfucjanizmu

Osiągnięcie pełnego rozwoju według Konfucjusza było możliwe tylko we wspólnocie, ponieważ ze swojej natury człowiek jest istotą współpracującą. Co do samej konstrukcji wspólnoty: istotne znaczenie dla jej funkcjonowania ma hierarchia, zaś każdy powinien wypełniać obowiązki wynikające z zajmowanego w tej hierarchii miejsca. Człowiek zaś możliwy był do zdefiniowania tylko w kontekście społecznym. Według Konfucjusza zapanowanie właściwego porządku społecznego jest możliwe tylko wtedy, gdy „władca będzie władcą, poddany poddanym, ojciec ojcem, syn synem” (Dargas, s. 112). Samo zresztą wypełnianie tych obowiązków było konfucjańską cnotą lojalności, czy też posłuszeństwa, przy czym człowiek ma obowiązki nie tylko wobec przełożonych, ale i wobec zasad moralnych, zobowiązań etycznych. Moralność zaś miała dla Konfucjusza duże znaczenie. Jak bowiem pisze Włodzimierz Sochacki zdaniem Konfucjusza „w państwie powinna rządzić arystokracja talentów i zasad moralnych (a nie urodzenia)” (Sochacki, s. 39).

W ciekawy sposób do kwestii tej odnosi się Sławomir Nowosad, który z kolei wiąże to z pojęciem junzi, czyli moralny charakter człowieka. Samo zaś słowo pierwotnie odnosiło się do syna księcia, co miało prowadzić do utożsamiania tego pojęcia z osobą szlachetną, przykładną. Jako ciekawostkę autor ten podaje, że w języku angielskim junzi tłumaczy się jako gentleman. Tylko zaś postępujący szlachetnie człowiek „jest zdolny, by wbrew własnym pragnieniom wybrać dobro społeczne (obywatelskie) i zachować się w sposób słuszny i prawy. Taki człowiek jest doświadczony w prawości, nie działa dla własnego zysku, jest pogodny i pełen spokoju, kocha innych, a zarazem jest wolny od lęków i trosk, gdyż dzięki swej prawości nie czuje się winny” (Sadowski, s. 55).

Istotnym elementem konstrukcji społeczeństwa według Konfucjusza była rodzina, najlepiej wielopokoleniowa. Miała ona również strukturę hierarchiczną. Najwyższą pozycję zajmował w niej mąż i ojciec, który jednocześnie ograniczony był powinnością kierowania się cnotami. Jego zadaniem było dbanie o harmonijny i zgodny z zasadami humanitaryzmu rozwój rodziny. Podporządkowani byli mu żona oraz synowie, a ponadto młodszy syn zawsze był podporządkowany starszemu. Według Konfucjusza prawidłowo funkcjonująca rodzina stanowiła „remedium na wszelkie konflikty społeczne”, zaś za konflikty i porażki w dążeniu do jej rozwoju odpowiedzialność ponosiło potomstwo, które nie okazywało należytego szacunku starszym.

Specyficzna była rola kobiety w tym modelu, otóż „idealna kobieta miała być pozbawiona wszelkich ambicji politycznych i zawsze podążać za mężem”. Kobieta powinna była przede wszystkim zajmować się domem, jednakże „takie ukształtowanie pozycji kobiety nie było wyrazem braku szacunku tylko wypozycjonowaniem hierarchii, miejsca w społeczeństwie, by mogło ono właściwie funkcjonować oraz przypisanie kobiecie funkcji, którą miała właściwie wypełniać bez zastanawiania się nad zasadnością” (Klityńska, s. 77). Autorka twierdzi, że przedstawione tutaj poglądy Konfucjusza nie do końca oznaczały brak szacunku do kobiet, którym on sam miał również przypisywać „wiele ciepłych cech i uczuć”.

Co jednak istotne – i na co zwraca uwagę Marda Dargas – możliwa była krytyka osób, od których się zależało i wobec których człowiek powinien być lojalny. Dotyczyć to mogło zarówno członków rodziny, jak i nawet władców. Musiała jednakże zajść pewna okoliczność, otóż osoba, którą zamierzaliśmy skrytykować musiała zacząć zachowywać się nieodpowiednio, naruszyć zobowiązanie do przestrzegania wspomnianych zasad moralnych i etycznych. Wtedy krytyka stawała się możliwa. Co również interesujące relacje pomiędzy przyjaciółmi nie były według Konfucjusza oparte na żadnej formie posłuszeństwa, ale na wzajemnym zaufaniu.

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia:

1. R. Castleden, Wydarzenia, które zmieniły losy świata, Bellona, Warszawa 2008.
2. M. Dargas, Idee i zasady konstytucyjne chińskiego porządku prawnego, C. H. Beck, Warszawa 2017.
3. P. Klityńska, Myśl Konfucjusza, „Acta Erasmiana” nr XIII/2016.
4. S. Nowosad, Podstawowe pojęcia etyczne konfucjanizmu, „Roczniki Teologiczne”, zeszyt 3/2017.
5. Rozważania (Dialogi konfucjańskie), tłum. J. Zawadzki, CreateSpace, Seattle 2012.
6. A. Skorupka, Tu Weiming. Wprowadzenie do filozofii współczesnego konfucjanisty, „Edukacja Filozoficzna”, nr 66/2018.
7. W. Sochacki, Starożytność, Wydawnictwo Druzus, Warszawa 2016.
8. R. Word, Historia od stworzenia Świata. ...i nie ma już czasu…, e-book, system wydawniczy Ridero, 2021.