Budowle megalityczne to najstarsze zachowane struktury architektoniczne na świecie. Większość europejskich zabytków tego typu jest datowana na lata między ok. 4000 a 2000 r. p.n.e. Są też młodsze, z epoki żelaza i najstarsze, które powstały tysiące lat wcześniej. Kto i jak mógł budować te monumentalne struktury? Jaka była ich funkcja?
Nie tylko Stonehenge - najważniejsze megality w Europie
Rodzaje struktur megalitycznych
Megality, to ogólna nazwa, która odnosi się do wszystkich prehistorycznych i wczesnohistorycznych budowli z wielkich kamieni (mega lith - grec. wielki kamień). Wspólną cechą tych budowli jest surowiec – nieobrobione lub mało obrobione bloki kamienne o dużych rozmiarach i wadze, nie łączone zaprawą. Wśród tych struktur można jednak rozróżnić budowle o wielorakim przeznaczeniu i kształcie. Oto najczęściej wyróżniane rodzaje megalitów:
Kręgi kamienne (kromlech) – te są najbardziej znane ze względu na popularność Stonehenge w Wielkiej Brytanii. Kromlech, to nazwa celtycka, oznaczająca wygięty kamień. Odnosi się do kręgów zbudowanych z ustawionych pionowo podłużnych głazów. Czasami – jak w przypadku słynnego kręgu z Salisbury Plain – część kamieni może być dodatkowo przykryta poziomymi płytami, o równie imponujących rozmiarach.
Dolmeny – Niewielkie struktury (zwykle grobowce) na planie prostokąta. Zbudowane z kilku pionowych kamieni przykrytych dużym płaskim blokiem kamiennym.
Menhiry – Ogromne bloki kamienne, ustawione pionowo i wkopane w ziemię. Często górna część zakończona jest stożkowato. Mogą stać osobno lub tworzyć większy kompleks np. ustawione w rzędach.
Grobowce (kurhany) – niezależnie od grobowej funkcji w.w. struktur istnieją różne typy megalitycznych grobowców, w których kamienna struktura jest przykryta ziemią i czasem wspomagana elementami drewnianymi. Ze względu na kształt przypominający wzgórze są nazywane kurhanami (starotureckie określenie na twierdzę lub umocnienie) lub piramidami. Korytarzowe składają się z korytarza prowadzącego do komory głównej. Galeriowe to bardzo długie podziemne korytarze bez dodatkowej komory. Skrzynkowe są niewielkimi grobowcami zbudowanymi z cienkich kamieni i przykrytymi kurhanem. Kamienno-ziemne są zbudowane z ubitej ziemi i kamieni, wzmocnione drewnianymi rusztowaniami. Przykładem tych ostatnich mogą być m.in. grobowce kujawskie.
Poza tym struktury i budowle z wielkich kamieni bywają często elementem większych kompleksów, obejmujących miejsca kultu lub pochówku. Przynajmniej niektóre kompleksy mogły też pełnić funkcję prehistorycznych obserwatoriów astronomicznych, kalendarzy i świątyń. Jedna funkcja nie wykluczała zresztą innych.
Słynne budowle megalityczne w Europie
Największa ilość budowli megalitycznych w Europie znajduje się na Wyspach Brytyjskich, ale można je znaleźć wszędzie – od Irlandii po Grecję. Co ciekawe wiele z nich możemy oglądać również w Polsce. Oto kilka najsłynniejszych europejskich budowli i kompleksów megalitycznych:
Stonehenge – najsłynniejsza struktura megalityczna w Europie. Powstawała fazami, prawdopodobnie między ok. 3100 a 2000 r. p.n.e. Składa się z zewnętrznego wału, większego kręgu tworzonego przez tzw. błękitne kamienie (bluestones), do wnętrza prowadzą podkowy z większych kamieni typu trylit (dwa głazy na sztorc przykryte trzecim kamieniem). Wewnętrzna podkowa składa się z monumentalnych trylitów o wysokości ok. 9 m. Do kręgu prowadzi aleja, pierwotnie również ograniczona wałem.
Megality z Carnac – znajdują się w Bretanii (północno-zachodnia Francja) i są jeszcze starsze niż Stonehenge. Kilka tysięcy (według archeologów pierwotnie mogło być ich nawet 10 tys.) menhir zostało tu ustawione w rzędach. Niektóre ważą po kilkanaście ton. Poza rzędami wielkich kamieni można się natknąć również na dolmeny i samotne obeliski. (Żemła-Siesicka A., 2019: s. 157)
Dolmeny z Antequery – jedne z największych i najstarszych grobowców megalitycznych w Europie. Można je oglądać w Andaluzji, na południu Hiszpanii. Dwa starsze – Menga i Viera powstały prawdopodobnie między 3500 a 3000 r. p.n.e., młodszy El Romeral pochodzi z ok. 2500 r. p.n.e. Menga jest uważana za największy znany pochówek megalityczny. Dolmen Menga jest klasyfikowany jako megalit galeriowy, bo nie ma wewnętrznej struktury. Rozciąga się na długości 16 metrów i ma 6 metrów szerokości w najszerszym miejscu. (Lozano Rodriguez J.A. i in., 2014: s. 762-763)
Wnętrze dolmenu Menga i promienie słoneczne zatrzymujące się na filarach, fot. Olaf Tausch, lic. CC BY 3.0Megalityczne świątynie Malty – Datowane na lata ok. 3600-2500 p.n.e. stanowią jedno z najbardziej niezwykłych zabytków architektury megalitycznej. Najsłynniejszym obiektem jest świątynia w Tarxien, na przedmieściach Valetty. Nie jest grobowcem. Składa się z par półkolistych komór, które połączone są korytarzami z kolejnymi. Komory układają się od największej (przy wejściu) do najmniejszej. Wewnątrz niektóre ściany są zdobione motywami roślinnymi. (por. Ingpen R. A., 2000: s. 15)
Grobowce kujawskie – są ważnym zabytkiem architektury megalitycznej w Polsce. Ich powstanie szacuje się na 3700-2500 r. p.n.e. Ich największe skupiska znajdują się w pobliżu osad Wietrzychowice i Sarnowo, niedaleko Izbicy Kujawskiej. Grobowce mają kształt trapezów równoramiennych, od podstawy czołowej o szerokości 8-10 m do końcowej ok. 2 m. Ramiona mogą rozciągać się nawet na długości 150 m. Z przodu grobowca ściany były zbudowane z największych głazów, malejących ku podstawie końcowej. Z zewnątrz grobowce przykryte są ziemno-kamiennym poszyciem. (Żemła-Siesicka M. : s. 158)
Budowniczowie z epoki kamienia i brązu
Rozmieszczenie budowli megalitycznych na mapie
W Europie istnieje kilka większych skupisk budowli megalitycznych lub pojedynczych megalitów. Duże skupiska znajdują się w północnej Francji i na Wyspach Brytyjskich. Jednak tak naprawdę większość krajów europejskich może się pochwalić jakimiś zabytkami megalitycznymi. Na Ukrainie tzw. Kamienna Mogiła (ukr. Kamyana Mohyla) jest pozostałością kultury wczesnego neolitu, chociaż głazy ustawiano tu co najmniej jeszcze do średniowiecza. Inne miejsca dużych skupisk megalitów znajdziemy we Francji: dolmeny i menhiry sprzed 5000 lat znajdują się w dużej ilości na terenie Langwedocji, poza tym ważnym punktem na mapie są wspomniane wcześniej megality z Bretanii. Dobrze zbadane i bardzo zróżnicowane są megality na Wyspach Brytyjskich. Największe zagęszczenie tego typu budowli znajduje się w Irlandii. Nie tak gęsto, ale na imponująco dużym obszarze są rozmieszczone megality w Portugalii i południowej Hiszpanii (m.in. wspomniane dolmeny z Andaluzji). Idąc dalej na południowy wschód, znajdziemy duże skupiska na Korsyce, mniejsze na Sycylii, a także opisane wyżej świątynie megalityczne na Malcie. Nie do końca zbadane struktury megalityczne znajdują się też na greckich wyspach Morza Egejskiego. Prawdopodobnie są nieco późniejsze od swoich odpowiedników we Francji i Hiszpanii, do dziś stanowią zagadkę dla architektów i archeologów. Należą do nich między innymi tzw. smocze domy, które można znaleźć na wyspie Eubea. W Grecji do stylu megalitycznego zalicza się też np. cyklopowe mury z okresu kultury mykeńskiej. Dawniej wierzono, że budowniczymi monumentalnych murów z ogromnych głazów były olbrzymie cyklopy, stąd nazwa.
Jak wspomniałam wcześniej, pozostałości struktur megalitycznych znajdują się również na terenie Polski. Przede wszystkim są to grobowce w formie kurhanów. Mamy też własne kręgi kamienne na Pomorzu. Te są jednak późniejsze – pochodzą z epoki żelaza. Ich twórcami byli prawdopodobnie Goci.
Nie możemy lekceważyć faktu, że megality nie ograniczają się do terenu Europy. Można je znaleźć na całym świecie. Jedne z najstarszych i najbardziej imponujących znajdują się na Bliskim Wschodzie. Nie jesteśmy w stanie poskładać historii tych niesamowitych struktur, nie biorąc tego pod uwagę. A może zainteresuje cię także ten artykuł o najsłynniejszych mumiach świata?
Kto zbudował struktury megalityczne?
Powszechnie przyjmuje się, że pierwszymi budowniczymi omawianych struktur byli przedstawiciele kultur z młodszej epoki kamienia (neolit). Przejście od nomadycznego do osiadłego trybu życia po wprowadzeniu rolnictwa umożliwiło ludziom współpracę przy planowaniu i budowie ogromnych budowli. Długotrwałe użytkowanie i konsekwentne rozbudowywanie niektórych kompleksów megalitycznych świadczy o tym, że dana kultura utrzymywała się w jednym miejscu przez tysiące lat.
Drugim ważnym czynnikiem, który mógł mieć wpływ na rozkwit architektury megalitycznej były podziały społeczne. Zróżnicowanie pełnionych funkcji t.j. kapłan, kapłanka, wojownicy, wodzowie itp. skłaniały ludzi do tworzenia świątyń i imponujących grobowców. Było dla kogo tworzyć (np. książęta), było komu planować (część elit mogła zająć się zgłębianiem geometrii i położenia ciał niebieskich), było też komu wykonać pracę fizyczną (pojawienie się „chłopów” i niewolników).
Większość budowli z tego okresu jest wyraźnie zaplanowana tak, żeby spełniać pewną funkcję astronomiczną. Częściowo mogło się to wiązać z wierzeniami dotyczącymi np. wędrówki dusz. Jednak kręgi kamienne czy dolmeny mogły stanowić również rodzaj kalendarza regulującego pracami rolniczymi w ciągu roku.
Zagadki starożytnych technologii
Kiedy patrzymy na potężne struktury megalityczne, to zastanawiamy się, jak oni to zrobili. Ogromne bloki kamienne nie tylko są ułożone w sposób zamierzony, ale nieraz przetransportowane kilometry od miejsca, gdzie je pozyskano. Dodatkowo większość megalitów jest ustawiona w przemyślany sposób względem nieba i zjawisk astronomicznych. Na przykład dolmeny na Półwyspie Iberyjskim są najczęściej zorientowane na wschód i ustawione tak, że słońce wpada do nich prostopadle w czasie przesilenia letniego lub jesiennej i wiosennej równonocy. (por. Lozano Rodriguez J. A. i in.: s. 768) Asymetryczna budowa tych struktur jest najlepszym dowodem na to, że ich budowniczowie doskonale wiedzieli, co robią. Nie zależało im na prostej symetrii, ale na funkcji, którą miały spełniać. Podobnie precyzyjne jest ustawienie tolosu (grobowca kopułowego) w New Grange (Irlandia). Pochodzący z ok. 3000 r. p.n.e. tolos jest zorientowany tak, że w okresie zimowego przesilenia (21 grudnia) promienie docierają do jego najdalszych zakamarków. Badacze przypuszczają, że miało to coś wspólnego z prehistorycznymi wierzeniami w powiązanie dusz z niebem lub słońcem. (Hoskin M., 2007: s. 15)
Grobowce i Świątynie pierwszych rolników, które na pierwszy rzut oka wydają się prymitywne, kryją tajemnice dawno zapomnianej wiedzy. Kiedy uświadomimy sobie jakie umiejętności i pracę musieli włożyć w ich budowę nasi odlegli przodkowie, być może inaczej spojrzymy na najdawniejszą historię Europy. Bogactwo i zróżnicowanie tych struktur zaskakuje do dziś.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
Anna Żemła-Siesicka, Krajobrazy megalityczne. Próba zdefiniowania pojęcia i umiejscowienia w typologiach krajobrazu, w: Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, No. 42 (2) 2019, 147-174
Jose Antonio Lozano Rodriguez i in., Prehistoric engineering and astronomy of the great Menga Dolmen (Málaga, Spain). A geometric and geoarchaeological analysis, w: Journal of Archaeological Science, January 2014, s. 759-771
Robert A. Ingpen, Encyclopedia of mysterious places : the life and legends of ancient sites around the world, New York 2000
Historia Astronomii, red. Michael Hoskin, WUW 2007
