Tajemniczy lud Etrusków – kim byli i jak żyli mieszkańcy Etrurii
Etruskowie pojawili się w środkowej Italii w wyniku migracji, około roku 1000 oraz, z drugą falą, około roku 800 p.n.e. Starożytna cywilizacja ukształtowała się pod wpływem kultury wschodniej i greckiej. Wywarła ogromny wpływ na Rzymian, którzy opanowali całą Etrurię w okresie hellenistycznym. Badania archeologiczne wykazały, że Etruskowie byli twórcami potężnej i bogatej cywilizacji. Porozumiewali się własnym językiem, który do dzisiaj pozostaje zagadką, pomimo zachowanych licznych inskrypcji, zapisanych w języku etruskim.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii świata.
Z tego artykułu dowiesz się:
Portret Etrusków – jak wyglądali i jak żyli mieszkańcy Etrurii?
Badania antropologiczne starożytnej ludności nie są proste. Etruskowie początkowo spopielali swoich zmarłych, co jest charakterystyczną cechą tzw. okresu kultury willanowiańskiej (IX – VIII w. p.n.e.) W połowie VIII wieku p.n.e. rozpoczęły się pochówki szkieletowe, dzięki czemu naukowcy uzyskali dostęp do materiałów badawczych. Portrety, w postaci zabytków figuralnych, także dostarczają wyobrażeń, jak mogli wyglądać przedstawiciele tajemniczego ludu Rasenna, jak nazywali sami siebie Etruskowie. Pokrywy sarkofagów dekorowano rzeźbami zmarłych osób (od około VI w.p.n.e.) Znanym zabytkiem jest terakotowy sarkofag z Cerveteri, na którym utrwalono małżonków, spoczywających obok siebie na łożu, w czasie uczty pogrzebowej. Mężczyzna, o owalnej twarzy, okolonej brodą, ma lekko skośne oczy i prosty nos. Obejmuje swoją żonę, kobietę z misternie ułożonymi włosami, o greckich rysach twarzy. Etruskowie, zauroczeni sztuką grecką, pozostawili swój wizerunek, ukształtowany przez wpływ stylu jońskiego. Inne sarkofagi ukazują często osoby pulchne, co może wskazywać na zbytnią skłonność mieszkańców Etrurii, z okresu schyłkowego, do ucztowania - np. nagrobek z San Guliano, koło Viterbo lub sarkofag szlacheckiej rodziny Partunu z Tarkwinii. Dzięki badaniom ustalono, iż mężczyźni etruscy osiągali przeciętnie 164 cm wzrostu, natomiast kobiety - 155 cm. Mężczyźni dożywali średnio 41 lat, natomiast kobiety umierały wcześniej, w wieku około 40 lat.
Etruskowie żyli w urodzajnym kraju. Dzięki systemowi kanałów i rurociągów ujarzmiono rzeki, a podziemne kanały, tzw. cucniculi, odprowadzały nadmierne ilości wody. Odprowadzano z miast nieczystości, starano się osuszać tereny bagniste, dzięki czemu zyskano żyzne gleby i zapobiegano rozwojowi malarii. Do czasów współczesnych przetrwał tunel na rzece Cremery, regulujący jej bieg. Bogactwem Etrurii było zboże, którym handlowano z sąsiednimi państwami. Ceniono dobre wino, więc uprawie winnej latorośli poświęcano szczególnie dużo uwagi. Ogrodnicy etruscy opracowali techniki szczepienia i krzyżowania roślin - z produkcji doskonałych win słynęło wiele miast. W Etrurii hodowano świnie i owce. Przysmakiem, wytwarzanym z owczego mleka, był ser pecorino, o wadze dochodzącej do 300 kg, wytwarzany na granicy Ligurii, w Luni. Woły wykorzystywano do pracy na roli. Poszukiwane były białe jałówki, składane w ofierze bogom. Polowano na dzikie zwierzęta i ptaki, licznie występujące w lasach i zaroślach. Rozwijało się rybołówstwo. Łowiono przede wszystkim tuńczyki, które dostarczano na targi rybne. Etruskowie zarybili rybami morskimi jeziora Bracciano i Vico – hodowano w nich morskie okonie, dorady i wszelkie morskie ryby, zdolne do życia w zbiorniku słodkowodnym.
Ciekawostka: Wyćwiczone świnie podążały za pasterzem, wygrywającym na trąbie znaną zwierzętom melodię.
Etruria podzielona była na miasta-państwa. Przy ich zakładaniu obowiązywały rytuały, tzw. Etrusco ritu, dzięki którym wyznaczano kierunek głównej ulicy i wyznaczano zarys miejskich murów. Prawidłowo założone miasta miały trzy bramy , trzy ulice oraz trzy świątynie – Junony, Minerwy i Jowisza. Miasta zakładano w miejscu pierwotnych osad okresu willanowiańskiego oraz nad morzem. Należały do nich takie miasta, jak Weje, Caere, Tarkwinia, Vulci, Wetulonia, Populonia, Wolaterrae i Rusellae. Nad Tybrem i jego dopływami znajdowały się Wolsynie, Orvieto, Clusium, Peruzja, Cortona i inne. W VI w. p.n.e. powstał związek dwunastu miast etruskich. Ich książęta, pełniący rolę reprezentantów, spotykali się co roku w świątyni boga Voltumny, niedaleko miasta Orvieto. Radzili nad podjęciem religijnych i politycznych przedsięwzięć. Zdobycie i zburzenie przez Rzymian Volsinii, w 265 roku p.n.e., położyło kres corocznym zjazdom. Prawdopodobnie między miastami budowani łączące je drogi, jednak określenie ich przebiegu i stanu przed okresem rzymskim jest bardzo trudne. Po etruskich drogach poruszały się wozy wojenne, rodzaje lekkich bryczek na dwóch kołach, tzw. carpentum oraz wozy czterokołowe – pilentum.
Etruskie społeczeństwo – panowie i słudzy
W VIII wieku p. n.e. rozpoczął się proces społecznego zróżnicowania, w wyniku którego wyraźnie wyodrębniły się klasa panująca oraz klasa niższa, obejmująca ogromną zbiorowość sług, służących panom. Nie istniała klasa średnia. Początkowo, w miastach państwach rządzili królowie luchme, którzy jednocześnie byli najwyższymi kapłanami i sprawowali władzę sądowniczą i wojskową. Król nosił bogatą szatę wierzchnią, z wyszytymi złotymi gwiazdami oraz spodnią – białą tunikę, sięgającą połowy uda, z krótkimi rękawami. Obuwie stanowiły charakterystyczne trzewiki, z uniesionymi noskami. Władca zasiadał na taborecie bez oparcia, zdobionym płytkami z kości słoniowej. W lewej ręce trzymał berło. Przed królem szli liktorowie, niosący na ramieniu pęki rózeg, z toporem o dwóch ostrzach w środku. Ostatnim królem Rzymu, podbitego przez Etrusków pod koniec VII wieku p.n.e., był prawdopodobnie okrutny Tarkwiniusz Pyszny, którego tyrańskie rządy doprowadziły do wybuchu niezadowolenia społecznego i wypędzenia władcy z miasta.
Monarchiczny ustrój uległ zmianie na przełomie VI i V wieku p.n.e. Po władzę sięgnęli principes – arystokracja, do której należała ziemia oraz kopalnie metali. Rodzina matki miała mniejsze znaczenie, niż rodzina ojca. Do senatu, jedynego politycznego zgromadzenia, wchodzili tylko szlachetnie urodzeni principes. Lud nie miał wpływu na podejmowane decyzje polityczne. Do zmiany tego stanu rzeczy doszło dopiero po burzliwych wystąpieniach społecznych, w IV wieku p.n.e. Obok klasy panów istniała jedynie zróżnicowana klasa familia, sług – niewolników. W domach bogaczy przebywali tzw. domownicy, usługujący panu we wszystkich, nawet najdrobniejszych czynnościach codziennych, w czasie uczt lub w czasie igrzysk pogrzebowych. Niewolnicy tworzyli również trupy artystyczne. W posiadłościach wiejskich pracowali niewolnicy, zajmujący się uprawą roli i hodowlą zwierząt - mieli oni prawo własności. Najcięższą pracę wykonywali niewolnicy osuszający bagna, pracujący w kamieniołomach i kopalniach. Niektórzy zostali wyzwoleni, chociaż nadal pozostawali zależni od pana. Mogli zawierać małżeństwa, bogacić się, awansować społecznie, a także posiadać niewolników i wyzwoleńców. Najwyżej w hierarchii familia stali klienci - wyzwoleńcy, którzy mieli swoje miejsce w rodzinnych grobowcach, nawet na równi z synami pana, a w miastach otaczani byli szczególną opieką.
Wyjątkowymi względami, niespotykanymi w świecie starożytnym, obdarzane były etruskie kobiety. Wiedzę o ich pozycji czerpiemy z malowideł i rzeźb na sarkofagach oraz z materiałów pisanych, pochodzących jednak z obcych źródeł, takich, jak np. relacja greckiego historyka z Chios, Teopompa. Kobiety zamieszkujące Etrurię dbały o urodę. Przedstawiane są w pięknych strojach, zdobi je wspaniała biżuteria i misterne fryzury. Były obdarzane swoim własnym imieniem, np. Ramtha, Fasti, Velia. Inskrypcje etruskie zawierają zarówno imię ojca, jak i matki. Kobieta w Etrurii razem z mężczyznami brała udział w uroczystościach, mogła sama wychodzić z domu, uczestniczyć w życiu publicznym i prywatnym. Umiała pisać i czytać. Archeolodzy odkryli naczynia, ze stemplami, oznaczonymi kobiecymi imionami, co dowodzi, że kobiety mogły posiadać własne warsztaty. Odmienny styl życia, jaki prowadziły, był powodem niesprawiedliwej opinii Greków i Rzymian, uważających etruskie kobiety za niemoralne. Niestety, nic nie wiemy o życiu i pozycji chłopek. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły na temat starożytnego Rzymu.
Religia, sztuka i język starożytnej cywilizacji
Etruskowie byli ludem niezwykle religijnym. Wśród innych społeczeństw starożytnych wyróżniali się przykładaniem szczególnej wagi do właściwego odprawiania rytuałów, przestrzegania nakazów i religijnych przepisów. Podobnie jak Grecy, Etruskowie byli przekonani, że bogowie kierują losem zwykłych śmiertelników. Wśród najważniejszych bóstw znajdowali się: bogini urodzaju i płodności – Cel, nazywana matką, ati, święta triada – Tinia, bóg ciskający pioruny (utożsamiany z Zeusem), jego małżonka Uni (odpowiedniczka Hery) oraz Menrva, patronka miast i uzdrowicielka (Atena). W świątyni w Volsinii oddawano cześć bóstwu rdzennie etruskiemu – Nortii. Według etruskich wierzeń, po śmierci istniało dalsze życie, podobne do życia prowadzonego na ziemi. Groby etruskie wyposażano więc w przedmioty, służące zmarłemu za życia. W podziemnym świecie królowały zarówno bóstwa przyjazne, jak i demony śmierci. W Etrurii starano się poznać wyroki bóstw, poprzez stosowanie rozmaitych technik wróżbiarskich. Wróżbici, zwani haruspikami, badając wnętrzności zwierząt – wątrobę, płuca, śledzionę lub serce – przepowiadali przyszłe wydarzenia. Wróżono również z lotu ptaków oraz z błyskawic, które pojawiały się w określonej części nieba – w północno-zachodniej wróżyły złą nowinę, natomiast na północno-wschodniej – dobrą. Wróżbici cieszyli się wielkim poważaniem i bez ich przepowiedni nie podejmowano żadnej ważnej decyzji.
Artyści i rzemieślnicy etruscy wykorzystywali dokonania artystów greckich, zachwycali się pięknymi wschodnimi przedmiotami i cenili ciekawe rozwiązania problemów technicznych, łącząc to wszystko z kulturą rodzimą. Przykładem są kamienne rzeźby etruskie z Vetulonii, które powstały poprzez powiększenie niewielkich posążków greckich kariatyd. Wśród wyposażenia grobowego zwraca uwagę ceramika oraz wspaniałe freski, zdobiące ściany grobowców, łączące wzory etruskie z greckimi. Malowana ceramika, powstała pod wpływem greckim, zdobiona jest scenami inspirowanymi mitologią. Archeolodzy odkryli także liczne kunsztowne wytwory plastyczne – płaskorzeźby i figurki, wykonane w brązie. W Etrurii rozwinęło się złotnictwo. Do wykonania pięknej biżuterii stosowano rozmaite techniki złotnicze. Ceniona była skomplikowana technika granulacji, polegająca na łączeniu maleńkich złotych kuleczek ze złotą blaszką, tak, by tworzyły określony wzór, najczęściej roślinny.
Przykłady zabytków:
- waza lub kałamarz – wyobrażenie koguta, na którym wyryto etruski alfabet – VII wiek p.n.e.
- tarczowata złota fibula, wykonana metodą granulacji oraz złota bransoleta – znaleziska w grobowcu Regolini Galassi, w Cerveteri – VII wiek p.n.e.
- terakotowy Sarkofag Małżonków – cmentarzysko Banditaccia, w Cerveteri – około 520 roku p.n.e.
- gliniana polichromowana głowa mężczyzny, z Cerveteri – III wiek p.n.e.
Od III – I wieku p.n.e., Etruria znalazła się pod panowanie rzymskim. Panuje wówczas tzw. okres hellenistyczny, w którym nadal bujnie rozwijała się sztuka etruska. Jej oryginalność skończyła się wraz z wchłonięciem przez sztukę rzymską.
Język etruski nie należy do języków z rodziny indoeuropejskich. Do dzisiaj nie został odczytany, pomimo tego, że Etruskowie zapisywali swoje teksty alfabetem greckim, który dostosowali do własnego systemu fonetycznego, tworząc w ten sposób alfabet, składający się z 21 liter. Odkryto około 10 tysięcy inskrypcji, na których znajdują się zapisane imiona własne, pokrewieństwa lub urzędy – takie wyrazy zostały odczytane. Nie jest znana treść innych zapisów, np. tekstu na lnianych zwojach, okrywających mumię z Zagrzebia, składający się 1190 wyrazów. Zwraca uwagę, że wyrazy etruskie oddzielane są kropkami. Uważa się, że dzięki Etruskom pismo i sztuka czytania rozpowszechniły się wśród innych ludów Italii.
Bibliografia:
- J. Heurgon, Życie codzienne Etrusków, PIW, Warszawa 1966 r.
- J. Heurgon, Rzym i świat śródziemnomorski do wojen punickich, PIW, Warszawa 1973 r.
- Etruskowie. Tajemnice starożytnych cywilizacji, z. 23, Oxford Educational, Poznań.