Pola Raksa (Apolonia Raksa) - życiorys, kariera, największe osiągnięcia, odznaczenia

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Pola Raksa – droga do sławy

Rodzina, pochodzenie i początek kariery

Apolonia Raksa urodziła się w Lidzie (dziś w granicach Białorusi) w 1941 roku. Jeszcze w czasie wojny rodzina przeniosła się do Polski. Po wojnie zamieszkali we Wrocławiu, następnie przenieśli się do Jeleniej Góry. Rodzice Poli byli prostymi ludźmi. Matka pracowała jako krawcowa, ojciec był czapnikiem. Jednak dbali o wykształcenie córek i Pola po ukończeniu I Liceum Ogólnokształcącego we Wrocławiu zaczęła studiować polonistykę. To wtedy, jako studentkę w barze mlecznym zobaczył ją młody fotoreporter. Wkrótce trafiła na okładkę czasopisma „Dookoła Świata”. (Koper S., 2014: s.34)

Pola Raksa nie przewidywała, że jej życie odtąd będzie związane z filmem. Nie interesowała się aktorstwem i nawet niespecjalnie oglądała filmy w kinie. Tymczasem właśnie kompletowano obsadę do filmu „Szatan z siódmej klasy” w reżyserii Marii Kaniewskiej.

Pola Raksa zostaje gwiazdą

Kaniewska była już wówczas znaną aktorką i reżyserką. Jej filmografia obejmowała do tej pory jeden film dla dzieci, za to bardzo udany - „Awantura o Basię”. Idąc za ciosem, reżyserka postanowiła sfilmować kolejną książkę Makuszyńskiego. Potrzebna była partnerka dla odtwórcy tytułowej roli. Kaniewska wypatrzyła Polę na okładce „Dookoła świata”.

Pola Raksa sprawdziła się doskonale jako aktorka. Po sukcesie „Szatana z siódmej klasy” jej życie całkowicie się zmieniło. Zrezygnowała z polonistyki i zaczęła studiować aktorstwo na łódzkiej „Filmówce”.

Jeszcze w tym samym roku (1960) dostała rolę w filmie o przedwojennym procesie wileńskich proletariuszy „Rzeczywistość”. Kolejne role posypały się w roku 1962 i latach następnych.

Była już gwiazdą, kiedy dostała rolę Marusi w serialu „Czterej Pancerni” (1966-70).

Filmografia i największe osiągnięcia

Wieczna Marusia?

W pierwszych latach kariery Pola Raksa eksperymentowała z różnymi rolami. W 1964 roku zagrała zbuntowaną tytułową Beatę w filmie Anny Sokołowskiej. (Talarczyk-Gubała M., 2013: s. 348) Ale jej późniejsze role zdominowała Marusia Kos. Rudowłosa radziecka sanitariuszka, narzeczona serialowego Janka, to rola wydawałoby się stworzona dla Poli. Niestety postać, która przyniosła aktorce największą sławę, stała się też jej przekleństwem. Jak bywa w przypadku wielu aktorów i aktorek, postać dosłownie do niej przylgnęła. (Koper S.: s. 35) To była rola uwielbiana przez widzów. Późniejsze role w teatrze i filmie niewiele zmieniły. Dlatego Pola Raksa powoli wycofywała się z kariery aktorskiej. Tym bardziej że nie układało jej się w życiu prywatnym.

Rozpadła się jej niedawno założona rodzina. Rozwód z mężem, Andrzejem Kostenko, był zakończeniem pewnego etapu. Został jej syn, wówczas zaledwie trzyletni, którym musiała się zająć.

Największym problemem był jednak jej ekranowy image. Specyficzna uroda sprawiała, że ani widzowie, ani reżyserzy niespecjalnie chcieli ją oglądać w rolach postaci niejednoznacznych czy czarnych charakterów.

Aktorka filmowa i sceniczna

Uzyskawszy wykształcenie aktorskie, Pola Raksa zaczęła grać też na deskach teatru. W latach 1964-68 była związana z Teatrem Powszechnym w Łodzi. W następnych latach aktorka występowała głównie w Teatrze Współczesnym w Warszawie.

Jej debiutem teatralnym była rola Mary Warren w „Czarownicach z Salem” Arthura Millera w 1963 roku (por. Encyklopedia Teatru Polskiego, dostęp 23.07.2021) . Jednak najczęściej podaje się rolę Julii w „Romeo i Julii” Williama Szekspira, którą zagrała już po ukończeniu studiów. Grywała w bardzo różnych przedstawieniach – od „Pastorałki” Leona Schillera po „Kobietę bez znaczenia” Oscara Wilde'a. Ostatni raz (do tej pory) wystąpiła w 1997 roku w spektaklu „Listy naszych czytelników” Zbigniewa Herberta, w reżyserii Zdzisława Wardejna.

Miała spore osiągnięcia w karierze teatralnej, ale doceniano ją głównie za role filmowe. Otrzymywała nagrody m.in.:

1. II Telewizyjnym Festiwalu Teatrów Dramatycznych (1965)
2. Srebrna Maska dla najpopularniejszej aktorki w plebiscycie „Ekspresu Wieczornego” (1967, 1969 i 1970)
3. Zespołowa nagroda MON I stopnia dla filmu „Czterej Pancerni i pies” (1967)
4. Złoty Krzyż Zasługi (1974)
5. Odznaka „Zasłużony działacz kultury” (1979)

Życie sceniczne Poli Raksy rozwijało się niezależnie od kariery filmowej. Kiedy powiększyła się jej rodzina i urodził się syn, na pewien czas musiała ograniczyć aktywność aktorską. W 1967 roku widzowie teatru widzieli ją tylko w jednej sztuce - „Święta Joanna” George'a Bernarda Shawa. W telewizji wcieliła się w postać pięknej księżniczki Badrulbudury w „Przygodach Sindbada Żeglarza”. Dla porównania rok później zagrała aż w sześciu spektaklach teatru telewizji. (por. Encyklopedia Teatru Polskiego). Ostatni raz wystąpiła w telewizji w spektaklu „Pokój na godziny” w 1989 roku.

Jej najciekawsze filmy powstały w latach 60-tych. Chociaż stworzyła też ciekawe kreacje w „Arii dla atlety” (1979) i „Nic nie stoi na przeszkodzie” (1980). Jej filmografia obejmuje również kilka filmów produkcji węgierskiej.

Życie prywatne

Rodzina na rozdrożu

Jak już wspomniałam, Pola Raksa nie miała szczęścia do życia rodzinnego. Wyszła za mąż za Andrzeja Kostenko, reżysera, scenarzystę i autora zdjęć filmowych. Jako aktorka była jednak częściej obecna na planie filmowym i w teatrze niż w domu. Mąż natomiast, poza bogatą twórczością, prowadził równie bogate życie towarzyskie. Jak sugeruje Gene Gutowski we wspomnieniach, Kostenko nie nadawał się na przykładnego męża. (Gutowski G., 2004) Nic dziwnego, że rodzina rozpadła się dość szybko, bo w 1970 roku. Syn Poli Raksy i Andrzeja Kostenko miał wtedy trzy lata.

Aktorka nie wyszła drugi raz za mąż. Nie miała też szczęścia do mężczyzn. Burzliwy romans z młodym wówczas Bogusławem Lindą na początku lat 80-tych zakończył się wyrzuceniem aktora z mieszkania (Koper S.: s. 36). Zresztą Linda był prawdopodobnie jeszcze gorszym partnerem niż Kostenko. Wybitnie piękna aktorka, do której wzdychała męska część polskich widzów, sama nie zaznała wiele szczęścia w miłości. Sprawdź także ten artykuł na temat zapomnianych gwiazd kina PRL.

Osiągnięcia poza karierą filmową

Nieprzeciętna uroda i typ ról, jakie jej wybierano, sprawiały, że Pola Raksa nie była wystarczająco doceniana za swoją inteligencję. A była i jest osobą wszechstronną, o dużej wrażliwości artystycznej i zmyśle estetycznym. Dzięki uprawnieniom projektanta, które uzyskała od Ministerstwa Kultury i Sztuki po zdaniu egzaminu, mogła profesjonalnie zająć się modą i historią sztuki.

Kiedy aktorka zrezygnowała ostatecznie z występowania na scenie (1997), zaczęła pisać rubrykę o modzie w „Rzeczpospolitej”. Tworzyła też własne kolekcje i kostiumy teatralne. W końcu wycofała się i z tych zajęć.

Chociaż jej osiągnięcia w dziedzinie mody zostały trochę zapomniane, to warto o nich wspomnieć. Pola Raksa dbała o swoją niezależność. Zawsze chwalono ją za wyczucie stylu. Poza tym jej rodzina zajmowała się przecież również rzemiosłem związanym z modą. Czy to miało wpływ na wybór nowej kariery przez aktorkę? Trudno powiedzieć.

Dziś niechętnie udziela wywiadów i chroni swoją prywatność. Prowadzi spokojne życie w niewielkim mieście powiatowym Kałuszyn (woj. mazowieckie). Od mediów stroni również jej syn Marcin Kostenko. Mimo to trudno powiedzieć, że aktorka żyje w zapomnieniu. Nadal budzi emocje i ciekawość polskich widzów. Filmy takie jak „Szatan z siódmej klasy” czy seriale, zwłaszcza „Czterej pancerni i pies”, należą do klasyki polskiej kultury popularnej.

Aktorka, reżyserzy i widownia

Filmografia PRL a kobiety

Czy można powiedzieć, że Pola Raksa nie doczekała się kariery, na jaką zasługiwała? Piękna i inteligentna dziewczyna miała odpowiednie wykształcenie i doświadczenie sceniczne. Jednak nie udało jej się zagrać zbyt wielu naprawdę poważnych ról, pogłębionych psychologicznie. Jej filmografia to przede wszystkim role pięknych, naiwnych, szczerych blondynek. Jak sama kiedyś stwierdziła – w polskim filmie na pierwszym planie są zawsze postacie męskie. Kobiety stanowią tło jako rodzina, kochanki czy nieosiągalne przedmioty pożądania. Mogą być albo dobre albo złe. Nigdy wielowymiarowe.

Coś w tym jest, jeżeli zobaczymy jakie role grały takie aktorki jak Barbara Kwiatkowska-Lass czy Kalina Jędrusik. Pola Raksa miała jeszcze dodatkową przeszkodę, bo jej uroda nie była i do dziś nie jest w żaden sposób komiczna czy zmysłowa. Kalinie Jędrusik, prawdziwej seksbombie od czasu do czasu przypadła rola kobiety tragicznej, przede wszystkim miała na koncie role komiczne i kabaretowe. Raksa jako aktorka nie dostawała takich ról ze względu na wygląd i oczekiwane emploi. Właściwie wymagane przez publiczność. Życie gwiazdy dawało jej sławę i sukcesy, ale nie pozwalało zaspokoić wszystkich ambicji aktorskich.

Filmy kontra seriale

Filmografia PRL miała nie tylko tendencję do spłaszczania postaci kobiecych (poza pewnymi wyjątkami). Trzymała się raz przypiętych archetypów. Jak któraś zagrała piękną, prostą dziewczynę lub kobietę upadłą, to przez lata grała podobne postacie. Dodatkowo emploi utrwalały seriale. Telewizja w ciągu lat 60-tych stawała się coraz popularniejszym medium. Nawet jeżeli ktoś nie miał własnego telewizora, to cała rodzina wybierała się do sąsiadów na „Czterech pancernych” czy „Stawkę większą niż życie”. Seriale, które wzbogacały dodatkową narracją szare życie w PRL, niestety zacierały też granicę między rzeczywistością i fikcją. Dotyczyło to nie tylko kobiet, ale i mężczyzn wcielających się w serialowe role. Nie pomagała bogata filmografia, aktorskie wykształcenie, ciężka praca i ambicje. Pola Raksa została na wiele lat przede wszystkim Marusią. Nawet Janusz Gajos miał trudności ze zmianą swojego image z „Czterech pancernych”. Stanisław Mikulski, odtwórca roli Hansa Klossa do dziś jest utożsamiany z tą jedną postacią.

Być może po latach warto jeszcze raz przejrzeć filmy Poli Raksy. Szczególnie te, w których aktorka mogła zbudować ciekawą postać. Jesteśmy na tyle daleko od kultowego serialu, żeby spojrzeć z innej perspektywy na jej karierę. Inaczej patrzymy też dziś na kobiece role, a piękna twarz nie musi być przeszkodą do dostrzeżenia dobrego warsztatu, inteligencji i talentu aktorskiego.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Gene Gutowski, Od Holocaustu do Hollywood, Warszawa 2004
2. Sławomir Koper, Gwiazdy kina PRL, Warszawa 2014
3. Monika Talarczyk-Gubała, Biały Mazur. Kino kobiet w polskiej kinematografii, Warszawa 2013
4. Encyklopedia Teatru Polskiego http://www.encyklopediateatru.pl/, dostęp 23.07.2021 (Hasła: Pola Raksa, Czarownice z Salem, Romeo i Julia)