Akcja pod Bezdanami - data, przebieg, znaczenie, uczestnicy
Akcja pod Bezdanami jest przez niektórych historyków nazywana akcją czterech premierów. Organizacja Bojowa PPS, która podjęła się tej i kilku innych śmiałych akcji, była tworzona przez późniejszych polskich polityków. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że dzięki temu, że się udała ludzie tacy jak Józef Piłsudski, Walery Sławek czy Tomasz Arciszewski mieli większe szanse trafić do polityki. Przyjrzyjmy się akcji i spróbujmy ocenić jakie miała znaczenie dla historii Polski.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Organizacja Bojowa PPS i Józef Piłsudski
Józef Piłsudski przed Bezdanami
Wychowany na opowieściach powstańczych i literaturze patriotycznej Józef Piłsudski od wczesnej młodości uczestniczył w działaniach rewolucyjnych. Za udział w organizacji rewolucyjnej trafił razem ze swoim bratem na Syberię. Po powrocie pisał to „Robotnika” i uczestniczył w działalności społeczno-politycznej. (Położyński A., 2005: s. 6-15) W 1900 roku został skazany na 5 lat uwięzienia w Cytadeli, za udział w wydawaniu gazety rewolucyjnej. Odbity rok później przez działaczy PPS wyjechał z Warszawy. Dołączył do Polskiej Partii Socjalistycznej i szybko zdecydował się podjąć działań prowadzących do jej radykalizacji. Przede wszystkim uważał, że PPS jest za bardzo nastawiona na agitację, a za mało zdyscyplinowana jako potencjalna organizacja powstańcza. (por. Piłsudski J., 1937: s. 24-25)
Od początku celem Józefa Piłsudskiego było tworzenie zalążka polskich sił zbrojnych. Nie miał przygotowania wojskowego, ale zdobył dużą wiedzę teoretyczną dzięki licznym lekturom. Z jego inicjatywy powstała w kwietniu 1904 roku Organizacja Bojowa PPS.
Powstanie i cele organizacji
Nowym priorytetem PPS, głównie z inicjatywy Piłsudskiego, było przygotowanie partii do działań zbrojnych. Jako zawsze trochę zuchwały romantyk, wychowany na wspomnieniach powstańczych i pismach rewolucyjnych, parł do tego, co po kilku przegranych powstaniach wydawało się wielu Polakom niemożliwe. Cele realizowano przez stopniowe wdrażanie członków organizacji do dyscypliny. Na przykład stawienie się na godzinę w wyznaczonym miejscu i rozwinięcie czerwonego sztandaru na kilka minut. (Piłsudski J.: s. 26)
Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905) powstaje oficjalnie OB PPS. Piłsudski nawet wybrał się do Japonii, gdzie miał nadzieję zdobyć poparcie tamtejszego rządu dla Organizacji Bojowej. Niestety uprzedził go Roman Dmowski, który miał nastawienie antyrewolucyjne i zniechęcił Japończyków do PPS. (Położyński A.: s. 22)
Tymczasem rozkręcała się działalność bojowa w kraju. Pierwsze starcie OB PPS z wojskiem i policją doszło do skutku 13 listopada 1904 roku na Placu Grzybowskim w Warszawie. (Holzer J., 1977: s. 28) Udział w działaniach rewolucji 1905 roku zaowocował aresztowaniami, które niemal uniemożliwiły dalsze funkcjonowanie organizacji. Wtedy kierownictwo nad OB PPS przejęli tzw. „starzy”, znani też jako Frakcja Rewolucyjna (Piłsudski J.: s. 29), którym bardziej zależało na jednolitym przygotowaniu organizacji do walk powstańczych. W czerwcu 1905 roku podjęto decyzję powstaniu scentralizowanej organizacji, która będzie podejmowała działania w grupkach. W tej formie przeprowadzono akcje „krwawą środę” (sierpień 1906 r.) i atak na pociąg pod Rogowem (listopad 1906 r.). Oba wydarzenia miały na celu zdobycie pieniędzy na dalszą działalność. Organizacja miała też długi do spłacenia, które zamierzała pokryć zdobywając i konfiskując pieniądze. (Holzer J.: s. 31) Warto jeszcze zaznaczyć, że Organizacja Bojowa nie była przygotowana do zadań tego rodzaju. PPS ciągle stawiała raczej na agitację niż na akcję bezpośrednią.
Akcja pod Bezdanami 26 września 1908 r.– przebieg, uczestnicy, konsekwencje
Napad na pociąg pocztowy
Akcja pod Bezdanami (wrzesień 1908 r.) to najbardziej udany atak terrorystyczny OB PPS. Założenia napadu na pociąg pocztowy były podobne jak dwa lata wcześniej pod Rogowem. Jednak zmieniono strategię działania. Zamiast pobieżnie zaplanowanej akcji grupowej, dobrze przemyślany skok z udziałem przygotowanych indywidualnych bojowców. To co Piłsudski nazywa taktyką indywidualną (Piłsudski J.: s. 34) przyniosło dużo lepsze rezultaty od ataku na pociąg pod Rogowem. Czytając jego wspomnienia nie sposób zresztą powstrzymać się od wrażenia, że wychwalał też własną strategię i zdolności. Pod Bezdanami był bowiem dowódcą i uczestnikiem akcji. Tym niemniej obiektywnie patrząc akcja była udana i przeprowadzona sprawnie.
W napadzie brało udział 16 osób, w tym późniejszych „czterech premierów”, oprócz Józefa Piłsudskiego: Walery Sławek, Aleksander Prystor i Tomasz Arciszewski. Ważną rolę odegrała też Aleksandra Szczerbińska ps. Ola, już wtedy doświadczona działaczka i późniejsza druga żona Piłsudskiego. Byli oni główną kadrą i najbliższymi współpracownikami dowódcy akcji.
Przygotowanie tego zuchwałego napadu trwało pół roku. Datę wyznaczono ostatecznie na 26 września 1908 roku. Wywiadu w okolicy dokonała Aleksandra Szczerbińska. (Zaleska I., 2018: s. 103)
Bezdany 26 września 1908 r. były niewielką stacją kolejową w okolicach Wilna. Dobry, słabo strzeżony punkt do tego typu przedsięwzięć. Bojowcy sterroryzowali pracowników stacji telegraficznej, rzucili dwie bomby i opanowali wagon z pieniędzmi. Zginął jeden rosyjski żołnierz i nikt po stronie OB PPS. Worki z pieniędzmi zostały ukryte w pobliskim lesie przez Szczerbińską, która też bez większych problemów przewiozła zdobycz do Galicji. (Zaleska I.: s. 104)
Pieniądze, aresztowania, wyrok
Sama akcja przebiegła wyjątkowo sprawnie. Chociaż zdobycz okazała się mniejsza niż liczono. Według Antoniego Położyńskiego w wagonie było kilkanaście milionów rubli, z których zamachowcy zdobyli tylko 200 tys. (Położyński A.: s. 24) Największym szczęściarzem okazał się Piłsudski, którego woreczek zawierał złote ruble. Większość zdobyczy to były blaszane kopiejki. Mimo wszystko i to przydało się na spłacenie długów oraz organizację Związku Walki Czynnej. Najważniejsze było osiągnięcie podstawowych celów akcji przy braku strat. Oczywiście do czasu. Sprawdź także ten artykuł na temat Związku Walki Czynnej.
Kilka dni później wpadł w ręce policji jeden z członków akcji – Jan Fijałkowski. Na torturach wyjawił nazwisko jednego współpracownika, Czesława Świrskiego. Nikogo z głównych organizatorów. Obu groziła kara śmierci. Pod wpływem nacisku zagranicznych organizacji i działaczy humanitarnych wyrok zmieniono na dożywotnią katorgę. Zostali uwolnieni w czasie rewolucji lutowej 1917 r. i wrócili do Polski.
Ze zdobyczy skorzystał przede wszystkim Piłsudski i tworzony przez niego ZWC.
Zuchwały atak i jego znaczenie
Akcja pod Bezdanami a ZWC
Akcja pod Bezdanami przyczyniła się do zdobycia pieniędzy na działalność Związku Walki Czynnej. Miała więc jakieś znaczenie dla kształtowania podstaw przyszłej polskiej armii. Organizacja ta nie tylko ćwiczyła przyszłych Legionistów. Prowadziła też wywiad na terenie zaboru rosyjskiego z zamiarem przygotowania powstania zbrojnego. W ZWC udzielała się również Szczerbińska, która pomagała m.in. w pracy wywiadowczej i tłumaczeniu książek i podręczników wojskowych. (Zaleska I.: s. 105)
Udana realizacja celów zuchwałego czynu Organizacji Bojowej okazała się inspiracją dla późniejszych działaczy rewolucyjnych. Jak to ujął Piłsudski: „Organizacja Bojowa przygotowała ludność do walk zbrojnych, wszczepiła jej przekonanie o możliwości boju orężnego”. (Piłsudski J.: s. 35)
Nie bez znaczenia było umożliwienie spłacenia długów, dzięki zdobytym pieniądzom. Chociaż sama Organizacja Bojowa wkrótce przestała działać, a w 1911 roku dała początek innym organizacjom. Jej działalność w latach 1905-1908 była nawet inspiracją dla anarchistycznej organizacji Rewolucyjnych Mścicieli, wywodzącej się z PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Korzystali oni z podobnej taktyki, chociaż mieli inne cele niż OB.
Rewolucyjna przeszłość czterech premierów
Historycy nie bez ironii określają akcję pod Bezdanami mianem „akcji czterech premierów”. Udany dla Organizacji Bojowej czyn rewolucyjny, był dziwnym epizodem w życiu późniejszych przywódców polskiego rządu. Z punktu widzenia rządowych gabinetów nierealne wydają się wydarzenia przypominające opowieści z Dzikiego Zachodu. Nabierają jednak innego znaczenia, kiedy uświadomimy sobie tło epoki. Gdyby Piłsudski, Walery Sławek, Aleksander Prystor i Arciszewski urodzili się pół wieku wcześniej, to pewnie byliby bohaterami powstania styczniowego. W połowie XIX wieku społeczeństwo było bardziej przekonane do czynu zbrojnego, a organizatorzy styczniowego zrywu dużo lepiej przygotowani politycznie i militarnie. W 1908 roku Organizacja Bojowa PPS i jej pochodne musiały same organizować sobie pieniądze na działalność. Nie można też zapominać, że inaczej patrzono na samą działalność powstańczą w 1863, a inaczej na rewolucjonistów tuż po spacyfikowaniu Rewolucji 1905 roku.
Akcja pod Bezdanami jest niesłusznie nieco zapomnianym epizodem w historii polskiej działalności rewolucyjnej. Metody Organizacji Bojowej PPS do dziś budzą mieszane emocje. Może dlatego niewiele przeczytamy o tym wydarzeniu w podręcznikach do historii.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Antoni Położyński, Marszałek Józef Piłsudski odbrązowiony, Warszawa 2005
- Józef Piłsudski, Historia Organizacji Bojowej PPS, w: Pisma Zbiorowe Józefa Piłsudskiego T. 3, Warszawa 1937, s. 23-35.
- Jerzy Holzer, PPS. Szkic dziejów, Warszawa 1977
- Ilona Zalewska, Towarzyszka „Ola” - działalność niepodległościowa Aleksandry Piłsudskiej, w: Niepodległość i Pamięć 25/3 (63) 2018, s. 95-122