Artykuły henrykowskie - data, znaczenie, treść, wpływ na Rzeczpospolitą

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Herbert GnaśDrukujUdostępnij

Co zawierały artykuły henrykowskie? Postanowienia ustrojowe, treść

Artykuły henrykowskie: powstanie i znaczenie, powiązane akty prawne

Artykuły henrykowskie miały regulować relacje pomiędzy wybranym w drodze elekcji królem, a jego poddanymi w Polsce. Kwestią dyskusyjną jest na ile były to w pewnym sensie akty prawne we współczesnym rozumieniu tego wyrażenia. Ich spisanie miało miejsce 20 maja 1573 roku na polach Kamionu pod Warszawą, obecnie jest to dzielnica Praga Północ.

Jak stwierdza Mariusz Markiewicz artykuły henrykowskie nie miały charakteru ustawy zasadniczej, a jedynie bardziej rozbudowanego przywileju szlacheckiego. Co więcej, tylko w dwóch przypadkach artykuły henrykowskie funkcjonowały jako odrębny dokument: przy koronacji Henryka Walezego oczywiście oraz jego następcy, Stefana Batorego. W późniejszym czasie stały się częścią pacta conventa. W przypadku Henryka Walezego do artykułów zostały dołączone także tzw. postulata polonica, które zawierały oczekiwania wobec brata Henryka, ówczesnego króla Francji.

Trzeba zaznaczyć, że dokument ten ulegał zmianom w trakcie swojego istnienia, dopisywane były nowe punkty, doprecyzowywano też dotąd istniejące. Ostatnia zmiana została dokonana w roku 1609, kiedy dodany został artykuł 21, w którym zawarto zasady wypowiadania posłuszeństwa królowi. 

Postanowienia o charakterze prawnym, ustrojowym i religijnym, ich znaczenie

Artykuły henrykowskie regulowały ustrój Rzeczypospolitej, potwierdzona została w nich także odrębność systemów prawa litewskiego i ukraińskiego. Jednakże artykuły określały przede wszystkim zakres władzy monarchy. Przede wszystkim wybrany władca wyrzekał się tytułu dziedzica, co oznaczało również, że Polska miała być monarchią elekcyjną. Prawdopodobnie pamiętając elekcję vivente rege – przypadek Zygmunta Augusta – ustalono, że król nie miał prawa dążenia do elekcji swojego następcy za swojego życia, elekcja miała być możliwa tylko i wyłącznie po śmierci wybranego króla. Już w przypadku Henryka Walezego rzeczywistość pokazała, że potrzebne byłoby przewidzenie innych sytuacji.

W pierwszym punkcie artykułów określono zasady elekcji. Zgodnie z nim szlachta miała dokonać demokratycznego wyboru nowego władcy. Kandydatem mógł zostać każdy człowiek stanu wolnego, dowolnego pochodzenia i co ciekawe dowolnej kondycji majątkowej. Historia Polski pokazała, że szczególnie ten drugi zapis miał mieć istotne znaczenie, ze względu na ilość polskich królów „zagranicznego” pochodzenia.

Specjalne znaczenie miało postanowienie, które znalazło się w artykułach jako artykuł drugi, w wyniku nacisków ze strony szlachty protestanckiej. Chodziło przede wszystkim o potwierdzenie aktu konfederacji warszawskiej, mającej w skrócie gwarantować wolność religijną w Polsce. W trakcie elekcji szlachta protestancka opuściła nawet pole elekcyjne odmawiając powrotu, dopóki ta kwestia nie została uwzględniona. Było to szczególnie istotne ze względu na fakt, iż polscy protestanci wiedzieli o zaangażowaniu Henryka Walezego w walkę z hugenotami we Francji. Sprawdź także ten artykuł o Henryku Walezym i jego drodze do tronu Polski.

Formy ograniczenia władzy królewskiej – najważniejsze postanowienia

Częścią artykułów niezmiernie ważną dla szlachty było ustalenie ograniczeń dla zakresy władzy monarchy, przy czym organami państwa limitującymi zakres tej władzy były w różnych sytuacjach sejm i senat, dotyczyły tego zapisy zawarte w artykułach trzecim i czwartym. Ograniczenia dotyczyły przede wszystkim prowadzenia polityki zagranicznej. Królowi nie wolno było samodzielnie wysyłać posłów oraz podpisywać umów. Natomiast lista ograniczeń wynikających z „kompetencji” sejmu była już dłuższa. Otóż królowi bez zgody sejmu nie wolno było:

• wypowiadać wojny;
• zwoływać pospolitego ruszenia;
• nakładać ceł morskich;
• wprowadzać monopoli gospodarczych.

Szczególnie drażliwe były kwestie związane z armią i prowadzeniem wojen. Zwoływanie pospolitego ruszenia było koniecznością, ponieważ stała armia Polski była zbyt mała. Jednakże król mógł je zwołać tylko przy wyrażeniu zgody przez szlachtę. Jednakże i w tej kwestii istniało dość istotne ograniczenie: działania wojenne musiały się rozpocząć w ciągu dwóch tygodni od zwołania pospolitego ruszenia. Jeżeli tak się nie stało, szlachta miała prawo powrócić do domów. Jak podaje Paweł Rzewuski, król musiał również prosić o zgodę w przypadku chęci zakończenia wojny, zaś jego zdaniem te regulacje przywodziły na myśl funkcjonowanie republiki rzymskiej. Z drugiej jednak strony formalnie to do króla należało dbanie o obronę granic, nie tylko Polski, ale i jej lenników (Rzewuski, s. 34). Król ponadto został zobowiązany do utrzymywania wojska kwarcianego.

Bez zgody sejmu, czyli szlachty, na mocy artykułu siedemnastego król nie mógł czynić kolejnej ważnej rzeczy: nakładać żadnych nowych podatków. Można to uznać za dość krótkowzroczne i nieodpowiedzialne ze strony szlachty, która widziała w tym bardziej swój własny interes, nie dbając o dobro Polski. Tylko bowiem z podatków mogły pochodzić chociażby dodatkowe fundusze w przypadku potrzeby sfinansowania działań wojennych. Ewidentnym przejawem zadbania o własny interes przez szlachtę było wprowadzenie do artykułów zapisu, na mocy którego nadano szlachcie prawa do kopalin. Do momentu przyjęcia artykułów henrykowskich było bowiem przyjęte, że wszystko, co w ziemi znajdowało się poniżej miejsca, do którego sięgał pług należało do króla.

Innym ograniczeniem władzy królewskiej był fakt, że nie mogli oni tworzyć nowych urzędów, co wpisywało się w potwierdzenie nienaruszalności urzędniczej. Jaki był tego zamysł? Otóż twórcy tego zapisu mogli zdawać sobie sprawę z tego, że władcy tworzący nowe urzędy w innych państwach konstruowali w ten sposób sieć, w skład której wchodziły lojalne wobec nich osoby. Chodziło więc o to, aby takiemu procederowi zapobiec. Innymi ograniczeniami, na które musiał się zgodzić wybrany król były te dotyczące prawa lokalnego, którego król nie mógł zmieniać. Nie miał możliwości modyfikowania systemu prawnego.

Postanowienia w odniesieniu do sejmu i senatu; służebna (?) rola króla

W artykułach henrykowskich zawarto również regulacje dotyczące samego funkcjonowania sejmu i senatu. Ustalono, że sejm powinien być zwoływany przynajmniej raz na dwa lata, zaś trwać powinien był nie dłużej, niż sześć tygodni. Regulował to artykuł dziewiąty. Zwoływanie sejmu należało do kompetencji króla. Z kolei w odniesieniu do senatu wprowadzono pewną zmianę: stworzono funkcję senatora – rezydenta. Każdorazowo w otoczeniu króla miało znajdować się czterech rezydentów, mieli to być biskup, wojewoda i dwóch kasztelanów. Za wyjątkiem biskupów, którzy mieli się zmieniać co pół roku rezydenci mieli być wymieniani co trzy miesiące.

Przyjęto także, że każdy z senatorów może brać udział w posiedzeniach rezydentów. Skutkiem tego było później powstanie rady senatu, która później została nazwana Radą Nieustającą. Podsumowanie obrad rady należało do króla, jednakże on sam napotykał na kolejne ograniczenie, bowiem wydawane dokumenty musiały uzyskać kontrasygnatę stojących na straży prawa kanclerzy i dopiero wtedy np. mogły stać się obowiązującym prawem. Z kolei artykuły siódmy i ósmy dotyczyły ilości reprezentantów z poszczególnych województw.

Dość intrygujący jest artykuł szósty artykułów henrykowskich, który stanowi, że w przypadku niemożności osiągnięcia zgody przez senatorów król powinien był podjąć działania, aby do tej zgody i podjęcia wspólnej decyzji doprowadzić. Paweł Rzewuski wysnuwa z tego następujący wniosek: „Nie prowadzenie wojen albo ustalenia systemu państwowego miały być właściwym celem władcy, ale czuwanie nad jednością innego naczelnego organu w kraju – Senatu” (Rzewuski, s. 35). Innymi słowy król miał pilnować przestrzegania prawa oraz tego, by senatorowie podejmowali decyzje, które nie będą szkodliwe dla Polski. I miał to czynić mając do dyspozycji dość ograniczone narzędzia.

Artykuły henrykowskie: ich treść i znaczenie w odniesieniu do osoby króla

Postanowienia dotyczące spraw osobistych króla

Co zawierały artykuły henrykowskie w tym kontekście? Na mocy artykułu dziesiątego osoba pełniąca funkcję króla miała zakaz posługiwania się inną pieczęcią niż królewska. De facto król nie mógł już funkcjonować jako osoba prywatna. Król nie miał również prawa wprowadzania na polski dwór obcokrajowców. Paweł Rzewuski uważa to za pewien rodzaj izolacjonizmu.

Z kolei artykuł osiemnasty w specyficzny sposób regulował życie osobiste króla, a przynajmniej jedną jego płaszczyznę: małżeństwo. Otóż król nie miał prawa bez wyrażenia zgody przez Radę Koronną wybrać dla siebie żony. Być może swoistą genezą tego zapisu była sytuacja znana jeszcze z panowania Zygmunta Augusta, który wbrew większości sił politycznych pojął za żonę Barbarę Radziwiłłównę.

Co interesujące, w myśl artykułów henrykowskich król nie miał nawet dostępu do – wydawałoby się – przynależnych mu insygniów władzy królewskiej. Formalnie korona królewska znajdowała się w skarbcu i była własnością państwa. Było to dość oryginalne w odniesieniu do innych państw europejskich, gdzie w różnej formie obowiązywał absolutyzm.

Prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, znaczenie

W przypadku nieprzestrzegania przez króla wspomnianych postanowień, ale i artykułów jako takich szlachta miała prawo wypowiedzieć królowi posłuszeństwo. Zostało to sformułowane w ostatnim, dwudziestym pierwszym artykule w następujący sposób, z perspektywy króla jako wypowiadającego te słowa: „A jeślibyśmy (czego uchowaj Boże) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronne obojga narodów od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czynimy” (Markiewicz, s. 392).

Słowem szlachta miała możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, jeżeli ten złamałby jakikolwiek z artykułów henrykowskich. Zdaniem Pawła Rzewuskiego takie postawienie sprawy miało być swoistym wentylem bezpieczeństwa i studzić potencjalną skierowaną przeciwko królowi agresję. Autor ten zastanawia się czy to nie ten właśnie artykuł sprawił, że w Polsce żaden z królów nie został ścięty czy też powieszony.

W późniejszym czasie dookreślano procedury, które powinny zostać zastosowane w przypadku złamania przez króla postanowień, jednakże w praktyce to nie one służyły wypowiadaniu posłuszeństwa królowi, a po prostu wystąpienia zbrojne. Tymczasowo usunięto z tronu tylko Augusta II, jednakże nie bez pomocy z zewnątrz w postaci wojska szwedzkiego. Z drugiej strony jako przykład pozytywnego skutku zastosowania tego artykułu podaje się rokosz Zebrzydowskiego (lata 1606-1607), który został skierowany przeciwko zapędom Zygmunta III.

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia:

1. _{T. Kucharski, Czy szlachecka rzeczpospolita miała konstytucję? Przyczynek do rozważań nad wykorzystywaniem ustaleń nauki prawa konstytucyjnego do badań historii ustroju, „Studia IuridicaToruniensia”, tom XIV.}
2. _{M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.}
3. _{P. Rzewuski, Umowa społeczna w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria”, nr 3/2013.}
4. _{S. Rosik, P. Wiszewski, Wielki poczet polskich królów i książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2007.}