Bitwa pod Mozgawą – data, przyczyna, walczące strony, dowódcy, wynik

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Sukcesja o tron krakowski – bezpośrednia przyczyna bitwy

W 1138 roku w Polsce rozpoczęło się rozbicie dzielnicowe. Zgodnie ze słynnym testamentem Bolesława III Krzywoustego, księciem seniorem miał być najstarszy z rodu Piastów. W 1138 roku był nim książę Władysław II Wygnaniec, rezydujący w Krakowie, stanowiącym stolicę dzielnicy senioralnej.

Zasada senioratu została dość szybko zakwestionowana. Nastąpiło to już w 1177 roku, kiedy to w drodze zamachu stanu tron krakowski przejął Kazimierz II Sprawiedliwy kosztem Mieszka III Starego, najstarszego z żyjących wówczas Piastów. Odtąd decydujący wpływ na to, kto będzie panował w Krakowie i okolicach będą mieli możni krakowscy.

Kazimierz Sprawiedliwy zmarł niespodziewanie w 1194 roku, pozostawiając po sobie dwóch małoletnich synów: Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego. Teoretycznie w Krakowie powinien teraz rozsiąść się sędziwy już wiekiem Mieszko. Tak się ostatecznie nie stało, gdyż panowie małopolscy na swojego władcę wybrali Leszka Białego. Do czasu osiągnięcia przezeń pełnoletności rządy regencyjne miała sprawować jego matka, księżna wdowa Helena znojemska. W rzeczywistości panami sytuacji byli możnowładcy krakowscy z biskupem Pełką i wojewodą Mikołajem z Gryfitów na czele.

Postępowanie Małopolan do żywego wzburzyło Mieszka III Starego, który postanowił zbrojnie dochodzić swoich praw. Wybuchła więc wojna domowa z prawdziwego zdarzenia, mająca przesądzić o dalszych losach krakowskiego stolca.

Bitwa pod Mozgawą – bratobójcza walka

Dowódcy, strony konfliktu i ich siły

Mieszko Stary solidnie przygotował się do zmagań z Leszkiem Białym i jego stronnikami, montując rozległą koalicję. W jej skład wchodziło rycerstwo pochodzące z Wielkopolski, Kujaw, Śląska oraz Niemiec. Według kronikarza Jana Długosza, w szeregach armii Mieszka znalazły się także zastępy pomorskie przyprowadzone przez księcia gdańskiego Mściwoja I, jednak współcześni historycy wiadomość tę uznają za mało wiarygodną.

W obozie Leszka Białego znalazło się natomiast rycerstwo małopolskie z wojewodą Mikołajem na czele oraz rycerstwo sandomierskie, którego działaniami kierował wojewoda Goworek. Małoletniego syna Kazimierza Sprawiedliwego poparł także książę włodzimierski Roman Mścisławowicz. Niewykluczone również, iż po stronie Leszka Białego opowiedzieli się Mazowszanie, choć w żadnym źródle nie zachowała się na ten temat jakakolwiek wzmianka.

Nie jest znana liczba wojowników, którą wystawiły poszczególne strony konfliktu. Trudno też przesądzić, która ze stron miała przewagę liczebną w trakcie później stoczonej bitwy. W chwili obecnej wiadomo tylko tyle, iż żadna z ówczesnych armii nie liczyła kilkanaście tysięcy ludzi, ponieważ przekraczało to możliwości mobilizacyjne poszczególnych dzielnic polskich.

Wojska Mieszka Starego wymaszerowały późnym latem 1195 roku. Na początku września przekroczyły one Pilicę, po czym znalazły się niedaleko Jędrzejowa w miejscowości Mozgawa. Byli tu już obecni Krakowianie i Rusini, ale bez posiłków sandomierskich, które były jeszcze w drodze. Z kolei do armii Mieszka nie dotarły jeszcze oddziały księcia raciborskiego Mieszka Plątonogiego. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o największych polskich bitwach.

Bitwa pod Mozgawą - przebieg bitwy

13 września 1195 roku zantagonizowane strony, nie mogąc doczekać się swoich posiłków, postanowiły zmierzyć się ze sobą. Jako pierwsi do ataku przystąpili Wielkopolanie, uderzając na Rusinów, usytuowanych na lewym skrzydle. Uderzenie to było tak silne, iż wschodni sąsiedzi Polski musieli zarządzić odwrót. W trakcie walki książę Roman został ciężko raniony, co wykluczyło go z dalszych zmagań.

Patową sytuację w szeregach armii Leszka Białego próbowali naprawić Krakowianie. Udało im się odepchnąć rycerzy wielkopolskich, na co natychmiast zareagował Mieszko Stary, przechodząc do kontrataku. Rozgorzała zażarta walka na śmierć i życie. W tej fazie zmagań śmierć poniósł jedyny syn Mieszka, Bolesław, zaś sam Mieszko cudem uniknął podobnego losu. Według jednego z najważniejszych kronikarzy opisujących przebieg tych wydarzeń, Mistrza Wincentego Kadłubka, na księcia Wielkopolski rzucił się jego rycerz, który go nie rozpoznał. Na całe szczęście całe zajście dobrze się skończyło, zaś niefortunny rycerz spostrzegł w końcu, z kim ma do czynienia, po czym wyprowadził zranionego księcia z pola bitwy.

Wydawało się, iż starcie dobiegło końca, zaś Wielkopolanie wrócą do swych domów na tarczy. Nic bardziej mylnego. Skórę uratował im Mieszko Plątonogi i przyprowadzone przezeń siły. Z kolei wojskom krakowskim z pomocą przyszły oddziały sandomierskie. Wraz z przybyciem Ślązaków i Sandomierzan rozpoczęła się druga faza bitwy. Inicjatywę starał się przejąć w niej wojewoda sandomierski Goworek, co przypłacił dostaniem się do niewoli. Walka trwała jednak dalej. Dopiero zapadające ciemności zakończyły zmagania, zaś poszczególne armie wycofały się z placu boju, pozostawiając na nim stosy trupów.

Znaczenie bitwy pod Mozgawą

Bitwa pod Mozgawą nie przyniosła żadnej ze stron rozstrzygnięcia. Zarówno Wielkopolanie, jak i Małopolanie podczas zmagań ponieśli ogromne straty w sile żywej. Nie bez kozery batalię tę uznaje się za jedną z najbardziej krwawych bitew w historii Polski. Po roku 1195 Mieszko III Stary nie poważył się już więcej zaatakować Małopolan. W rezultacie władzę w Krakowie mógł w dalszym ciągu sprawować Leszek Biały, jego matka Helena i lokalni możnowładcy.

W 1195 roku starły się ze sobą dwie koncepcje władzy: monarchii autokratycznej, skupionej wokół Mieszka Starego, oraz oligarchicznej, opartej na możnowładcach, dążących do wywierania decydującego wpływu na kształt polityki wewnętrznej i zewnętrznej panującego księcia. Bitwa pod Mozgawą, choć nierozstrzygnięta, ostatecznie przyniosła triumf drugiemu modelowi, który zagościł na ziemiach polskich na najbliższe dziesięciolecia.

Autor: Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Barkowski R. F., Bitwy Słowian, Bellona, Warszawa 2018.
2. Bunar P., Sroka S. A., Słownik wojen, bitew i potyczek w średniowiecznej Polsce, Universitas, Kraków 2004.
3. Giergiel T., Goworek – dowódca Sandomierzan pod Mozgawą, „Zeszyty Sandomierskie, Biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego” 24 (2007).
4. Horwat J., Mieszko I Plątonogi, książę raciborski, opolski oraz krakowski 1131-1211, [w:] Cracovia – Polonia – Europa, red. W. Bukowski i in., Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, Kraków 1995.
5. Kilich B., Stosunki Romana halicko-włodzimierskiego z książętami polskimi (1182-1205), „Scripta Historica” 24 (2018).
6. Krakowski S., Polska sztuka wojenna w okresie rozdrobnienia feudalnego (XII-XIII w.), „Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej” 2 (1956).
7. Kozłowska-Patynowska P., Czy Wincenty Kadłubek jest historykiem, czy literackim reportażystą? (Różne wymiary bitwy mozgawskiej), [w:] Humanitarian Corpus, Issue 22, Collection of scientific articles on contemporary problems of philosophy, cultural studies, psychology, pedagogy and history, red. Y. V., Kucherenko, S. S. Rusakov, Tvory 2018.
8. Maciejewski J., Biskup krakowski Pałka a bitwa pod Mozgawą, „Kwartalnik Historyczny” 74 (2017).
9. Ożóg K., Mieszko III Stary, [w:] Piastowie, Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.
10. Rosik S., Wiszewski P., Wielki poczet polskich królów i książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
11. Samp M., 10 najważniejszych bitew w historii Polski – daty, przebieg, znaczenie [https://kronikidziejow.pl/porady/10-najwazniejszych-bitew-w-historii-polski-daty-przebieg-znaczenie; dostęp: 09.02.2021].
12. Smolka S., Mieszko Stary i jego wiek, wprowadzenie J. Tęgowski, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2009.
13. Smolka S., Testament Bolesława Krzywoustego, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności” 13 (1881).
14. Światłowski M., Rozdrobnienie dzielnicowe w Polsce (XII-XII w.), Wydawnictwo Avalon, Kraków 2015.
15. Szczur S., Biskupi krakowscy w Polsce piastowskiej, Między tronem a ołtarzem, [w:] Katedra krakowska w średniowieczu, Materiały sesji oddziału krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. J. Daranowska-Łukaszewska, K. Kuczman, Kraków 1996.
16. Szczur S., Historia Polski, Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
17. Szczur S., Zmiany polityczne w Wielkopolsce 1181-1195, „Roczniki Historyczne” 46 (1980).
18. Szymczak J., W kwestii liczebności oddziałów wojskowych w Polsce okresu rozbicia dzielnicowego, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica” 2 (1981).
19. Targański T., Piastowie, Walka o tron 1138-1320, Wydawnictwo Astra, Kraków 2018.
20. Teterycz-Puzio A., Dwie bitwy, Mozgawa 13 IX 1195 – Zawichost 19 VI 1205, Wydawnictwo Inforteditions, Zabrze-Tarnowskie Góry 2020.
21. Teterycz-Puzio A., Piastowskie księżne regentki, O utrzymanie władzy dla synów (koniec XII – początek XIV w.), Wydawnictwo Avalon, Kraków 2016.
22. Wasilewski T., Helena, księżniczka znojemska, żona Kazimierza II Sprawiedliwego, „Przegląd Historyczny” 59 (1978), 1.
23. Wróbel P., Bitwa nad Mozgawą (13 września 1195) [https://twojahistoria.pl/encyklopedia/leksykon-bitew/bitwa-nad-mozgawa-13-wrzesnia-1195; dostęp: 09.02.2021].
24. Wyrozumski J., Goworek, [w:] „Polski Słownik Biograficzny” 8 (1959-1960).
25. Wójcik M. L., Ród Gryfitów do końca XIII w., Pochodzenie, genealogia, rozsiedlenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993.