Bitwa pod Racławicami – przebieg, znaczenie, następstwa polityczne

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Powstanie kościuszkowskie i jego dowódcy

Powstanie kościuszkowskie wybuchło w 1794 roku. Wybuch powstania przyspieszyła decyzja Rady Nieustającej z lutego tego samego roku, według której armia polska miała zostać zredukowana o połowę (do 15000 żołnierzy). Z zarządzeniem tym nie zgodził się gen. Antoni Madaliński, który na czele I wielkopolskiej brygady kawalerii narodowej podniósł bunt. 12 marca wyruszył z Ostrołęki w kierunku Krakowa, gdzie przebywał już Tadeusz Kościuszko, przewidywany na wodza powstania.

Rosjanie w porę zorientowali się w zamiarach Madalińskiego. Rankiem 23 marca opuścili Kraków i wyruszyli naprzeciw zrewoltowanego oficera. Tymczasem Tadeusz Kościuszko 24 marca na rynku krakowskim ogłosił się Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej. Oficjalnie proklamował także wybuch powstania narodowego przeciwko zaborcom. Szczerze wierzył w zwycięstwo.

Już od pierwszych godzin trwania insurekcji Kościuszko zabiegał usilnie o rozszerzenie powstania na cały kraj. Wielkie znaczenie miało również dla niego zorganizowanie armii powstańczej. Doskonale zdawał sobie sprawę z tego, iż rewolucyjny zryw nie ma szans na powodzenie bez udziału w nim chłopów. Stąd podjął szereg działań mających na celu zachęcenie chłopstwa do udziału w walkach.

1 kwietnia 1794 roku Tadeusz Kościuszko, chcąc połączyć się z oddziałem Madalińskiego, opuścił Kraków. Miał ze sobą wówczas kilka armat i około 1000 żołnierzy. Po połączeniu się z armią Madalińskiego planował zaatakować Rosjan pod Skalbmierzem.

2 kwietnia do wojska Kościuszki przyłączył się oddział, dowodzony przez gen. Józefa Zajączka. Dzień później do naczelnika powstania dociera gen. Jan Slaski z 1920 pikinierami i kosynierami. W sumie wojsko polskie liczyło 6000 ludzi i 12 dział.

4 kwietnia Tadeusz Kościuszko pomaszerował w kierunku Skalbmierza, dokąd wcześniej dotarł już gen. Fiodor Denisow. Rosyjski wódz miał ze sobą około 3000 ludzi. Tego samego dnia pod wsią Racławice rozegrała się krwawa batalia.

Bitwa pod Racławicami (4 kwietnia 1794 roku)

Pole bitwy

Racławice to obecnie miejscowość znajdująca się w powiecie miechowskim (województwo małopolskie). Teren przyszłej bitwy obfitował w gęsto porośnięty las, wąwozy i strome stoki. Obraz ten dopełniało wzgórze „Zamczysko”, gdzie mieściły się ruiny XIV-wiecznego zamku.

Tadeusz Kościuszko w dniu bitwy rozlokował swoje siły między wsiami Janowiczki i Dziemierzyce. Centrum polskiego ugrupowania stanowiła piechota, za którą ustawili się kosynierzy. Na przedzie polskiego ugrupowania umieszczono dwie baterie dział. Z kolei skrzydeł broniła jazda (23 szwadrony).

Gen. Denisow zamierzał wziąć Polaków w kleszcze pod Koniuszą. Podzielił swoje wojsko na dwie osobne kolumny. Jedna z nich, którą dowodził gen. Tormasow, wyruszyła wczesnym rankiem 4 kwietnia w kierunku Przesławic. Z kolei ugrupowanie Denisowa wymaszerowało w stronę Skalbmierza i Proszowic. W konsekwencji zamierzano uderzyć na obóz polski pod Koniuszą od południa. Dowódcy rosyjscy mieli dobry plan. Gorzej było tylko z jego wykonaniem.

Batalia racławicka

Bitwa racławicka rozpoczęła się około godziny 15. Wówczas to gen. Tormasow rzucił część swoich wojsk ku wsi Wrocimowice, pozostałe zaś pod dowództwem gen. Pustowałowa skierował na Racławice. Siły Tormasowa przebyły ponad 1 km i znalazły się w ogniu polskich dział. Ostrzał polskiej artylerii był na tyle skuteczny, że powstrzymał atak Rosjan na tym odcinku.

Tymczasem po przebyciu 5 km pozycje polskie zaatakował Pustowałow. Udało mu się rozbić kilka szwadronów jazdy wroga, które uciekając, rozniosły plotkę o porażce i rzekomej śmierci Kościuszki. Na całe szczęście w wojsku polskim w porę przywrócono odpowiednią dyscyplinę. W praktyce oznaczało to, iż batalia racławicka mogła trwać dalej.

Pomimo oporu powstańców, Rosjanie się nie poddawali. Tormasow wspomógł nawet Pustowałowa, dosyłając mu część swojej jazdy i piechoty. Na nic się to jednak zdało. Sprawdź także ten artykuł o wybuchu i znaczeniu powstania kościuszkowskiego.

Kosynierzy i ich znaczenie

Decydująca faza starcia nastąpiła między godziną 17 a 18. Wówczas to centrum zgrupowania Tormasowa zaatakował sam Tadeusz Kościuszko. Moment ataku był wyśmienity, na pole bitwy zbliżał się już bowiem (od strony Wrocimowic) gen. Denisow.

Kościuszko miał przy sobie w momencie szarży na wroga 4 bataliony piechoty oraz 320 kosynierów. Jako wytrawny wódz z wieloletnim stażem doskonale zdawał sobie sprawę z tego, iż chłopi uzbrojeni w kosy nie mają jakichkolwiek szans podczas walki z lepiej uzbrojonymi i wyszkolonymi Rosjanami. W związku z powyższym postanowił umieścić kosynierów między jednostkami piechoty, która dodatkowo zabezpieczała skrzydła oddziałów chłopskich podczas szturmu.

W wyniku polskiego uderzenia siły Tormasowa zostały rozmiecione w pył. W trakcie walki świetnie spisali się kosynierzy, zdobywając 11 armat wroga. Sam Kościuszko walczył z chłopami konno w pierwszym szeregu. Chłopi nie oszczędzili nikogo. Kosami i siekierami zabili mnóstwo żołnierzy wroga, którzy chcieli się poddać. Polscy chłopi okazali się zatem bardzo bezlitośni. W ten sposób brali odwet na nieprzyjaciołach, którzy wielokrotnie przechodzili przez ich wsie, siejąc pożogę i narażając ich na ogromne straty.

Po rozbiciu armii Tormasowa Kościuszko ruszył przeciwko Pustowałowi. Rozgorzała zażarta walka na bagnety. Zdecydowane zwycięstwo odnieśli w tej fazie walki Polacy, którzy weszli w posiadanie rosyjskich dział. Straty wroga były duże. Wśród poległych znalazł się m.in. Pustowałow.

Gen. Denisow przybył na pole walki, gdy zapadał już zmrok. Było zdecydowanie za późno, by wznowić walki. Oddał parę salw armatnich, po czym oddalił się. Zwycięstwo odniósł zatem Tadeusz Kościuszko. Jego straty w sile żywej były dwukrotnie mniejsze aniżeli wroga.

Obraz po bitwie i dalszy przebieg powstania kościuszkowskiego

Czy bitwa pod Racławicami miała jakikolwiek wpływ na dalszy przebieg powstania kościuszkowskiego? Na tak sformułowane pytanie można odpowiedzieć: i tak, i nie.

Nie, ponieważ po bitwie Tadeuszowi Kościuszce nie udało się przedrzeć do Warszawy, gdzie zamierzał pojawić się po połączeniu się z armią Madalińskiego. Z tych też względów bitwa pod Racławicami zakończyła się niepowodzeniem w skali strategicznej.

Tak, ponieważ Polacy dowiedli, iż są w stanie walczyć z Moskalami jak równy z równym. Udział chłopów w bitwie dał nadzieję dowódcom powstania, iż insurekcja kościuszkowska ma ogromną szansę przeistoczyć się w typową wojnę ludową, w której prym będą wiedli chłopi. Jak wiadomo z późniejszego przebiegu wydarzeń – koncepcja ta okazała się mrzonką. W realizacji tych zamierzeń przeszkodziła szlachta, która nie chciała, aby pracujący u nich chłopi zasilali szeregi armii powstańczej.

Bitwa pod Racławicami była bitwą obronno-zaczepną. Świetnie dowodził w niej Tadeusz Kościuszko, który osobiście poprowadził swoich podkomendnych do boju. Wódz polski skrzętnie wykorzystał błędy w dowodzeniu wroga, który niepotrzebnie podzielił swoją armię na mniejsze partie, następnie rozbijane po kolei przez Polaków.

Bitwa racławicka była jednym z nielicznych zwycięstw odniesionych przez Polaków nad Rosjanami w toku wojny z 1794 roku. Później było już tylko gorzej. 10 października rozegrała się przegrana z kretesem przez Kościuszkę bitwa pod Maciejowicami, po której naczelnik powstania dostał się do niewoli. Obraz klęski dopełniło zdobycie przez wojska cesarskie kilka tygodni później Warszawy. Oznaczało to faktyczny upadek insurekcji.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Augustyniak U., Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. Bandurewicz M., Powstanie kościuszkowskie – przyczyny, zasięg, skutki [https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,156046,6508316,powstanie-kosciuszkowskie-przyczyny-zasieg-skutki.html; dostęp: 30.10. 2020].
3. Bartoszewicz K., Dzieje insurekcji kościuszkowskiej, Pabianice 2012.
4. Bauer K., Blaski i cienie Insurekcji Kościuszkowskiej, Warszawa 1982.
5. Bauer K., Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981.
6. Herbst S., Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983.
7. Historia Polski, t. 2, cz. 1, red. S. Kieniewicz, W. Kula, Warszawa 1958.
8. https://superhistoria.pl/nowozytnosc/oswiecenie/26141/Bitwa-pod-Raclawicami-zwyciestwo-Kosciuszki-i-kosynierow.html (dostęp: 11.11.2020).
9. Kościuszko – powstanie 1794 r. – tradycja, Materiały z sesji naukowej w 200-lecie powstania kościuszkowskiego 15-16 kwietnia 1994 r., red. J. Kowecki, Warszawa 1997.
10. Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., Warszawa 1963.
11. Kukiel M., Zarys historii wojskowości w Polsce, London 1993.
12. Lubicz-Pachoński J., Bitwa pod Racławicami, Warszawa-Kraków 1994.
13. Mikuła W. S., Racławice 1794, Zasady wojowania, Warszawa-Pruszków 2012.
14. Pachoński J., Wojciech Bartosz Głowacki, Chłopski bohater spod Racławic i Szczekocin, Warszawa-Kraków 1987.
15. Powstanie 1794 roku, Dzieje i tradycja, Studia i szkice w dwustulecie, red. H. Szwankowska, Warszawa 1996.
16. Powstanie kościuszkowskie, oprac. W. Bortnowski, Warszawa 1959.
17. Powstanie Kościuszkowskie i jego naczelnik, Tradycja i współczesność, Zbiory Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 2017.
18. Sikorski J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1972.
19. Suleja W., Kosynierzy i strzelcy, Rzecz o irredencie, Wrocław 1997.
20. Śliwiński A., Powstanie kościuszkowskie, Lwów 1939.
21. Szyndler B., Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994.
22. Wokół początków powstania kościuszkowskiego i bitwy pod Racławicami, W setną rocznicę Obchodu Kościuszkowskiego w Sosnowcu w 1917 roku, red. D. Nawrot, Sosnowiec 2017.