Branka, czyli jak Polacy byli siłą wcielani do armii carskiej

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Służba na rzecz Rosjan – polityka Aleksandra Wielopolskiego

Po upadku powstania listopadowego tylko kwestią czasu był wybuch kolejnego zrywu powstańczego, wymierzonego w Rosję. Doskonale zdawał sobie z tego sprawę car Aleksander II, który musiał doraźnie zareagować na powstanie w Królestwie Polskim szeregu organizacji spiskowych. W związku z powyższym postanowił pozyskać do współpracy pewne grupy Polaków.

Politykę cara na gruncie polskim realizował margrabia Aleksander Wielopolski. Historia życia tego magnata jest niezwykle interesująca. Urodził się w 1803 roku. Był zdecydowanym wrogiem ruchu rewolucyjnego. W marcu 1861 roku został przewodniczącym Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Już na początku swej działalności politycznej doprowadził do uchwalenia „ustawy o zbiegowiskach”, umożliwiającej użycie siły zbrojnej wobec ludności cywilnej. Nie trzeba było długo czekać na efekty tej uchwały. Już po parunastu godzinach od jej ogłoszenia wojsko rosyjskie zmasakrowało ludność Warszawy na placu Zamkowym.

Nie trzeba chyba mówić, iż Polacy za tę masakrę zaczęli obwiniać Wielopolskiego. I zresztą słusznie. Wielopolski jako zdecydowany zwolennik współpracy z caratem nie chciał w ogóle słyszeć o jakimkolwiek spisku powstańczym. Niestety rzeczywistość okazała się odwrotnością tego pragnienia, zaś różnego rodzaju sprzysiężenia powstawały w omawianym okresie na pęczki. Reakcja cara Aleksandra II była jednoznaczna – w Polsce wprowadzono stan wojenny.

Sytuacja Polaków pogarszała się praktycznie z miesiąca na miesiąc. Przełomowy okazał się rok 1862. Wówczas to przedstawiciel dynastii Romanowów mianował namiestnikiem Królestwa Polskiego swojego brata – wielkiego księcia Konstantego Mikołajewicza. Jego zastępcą i jednocześnie naczelnikiem Rządu Cywilnego został Aleksander Wielopolski.

W odpowiedzi na te desygnacje grupka zdesperowanych rewolucjonistów chwyciła za broń i targnęła się na życie Konstantego i Wielopolskiego. Tego pierwszego zaatakował Ludwik Jaroszyński. Nie udało mu się jednak odebrać życia swojej ofierze. Wieść o tym zamachu rozeszła się szybko po całej Europie. Fiaskiem zakończyła się też próba unieszkodliwienia Wielopolskiego. Najpierw bezskutecznie strzelał doń Ludwik Ryll (7 sierpnia), zaś kilka dni później (15 sierpnia) zaatakował go zatrutym sztyletem Jan Rzońca. Wszyscy trzej zamachowcy skończyli marnie, powieszono ich na stokach Cytadeli warszawskiej.

Branka - przymusowy nabór Polaków do armii carskiej

Powstańcy i ich koncepcja walki

Jeszcze jesienią 1861 roku ukonstytuował się Komitet Centralny, który miał doprowadzić do wybuchu powstania (późniejsze powstanie styczniowe), skierowanego przeciwko Rosji. Założycielami wymienionej organizacji byli:

• Jarosław Dąbrowski
• Ignacy Chmieleński
• Zygmunt Padlewski

Komitet Centralny był niejednorodny. Dzielił się na dwie frakcje: „czerwonych” i „białych”. Ci pierwsi dążyli za wszelką cenę do walki zbrojnej z Rosjanami w oparciu o szerokie masy ludowe. Z kolei obóz „białych”, tworzony przez szlachtę i burżuazję, opowiadał się za współpracą z Wielopolskim. „Biali” sądzili, iż rozwój kraju i społeczeństwa polskiego jest możliwy dzięki tzw. pracy organicznej oraz przeobrażeniom w obszarze przemysłu i handlu. Z poglądami „białych” solidaryzował się m.in. Romuald Traugutt, późniejszy dyktator powstania styczniowego.

Zgodnie z planem opracowanym przez Jarosława Dąbrowskiego, powstańcy mieli w pierwszej kolejności opanować Warszawę i Modlin. Następnie miano wejść w posiadanie pozostałych ważnych ośrodków polskich (w tym Płocka, Szydłowca i Łomży). W zmaganiach z zaborcą mieli wziąć udział nie tylko zawodowi żołnierze, ale również chłopi, których planowano odpowiednio uzbroić i wyszkolić.

Branka się rozpoczyna…

Margrabia Aleksander Wielopolski wiedział, co się święci. Doskonale zdawał sobie również sprawę z tego, iż wybuch powstania będzie końcem jego kariery, stąd zarządził pobór rekruta do armii rosyjskiej. Do tej pory na terenie Królestwa Polskiego nabór do wojska przeprowadzano w drodze losowania. Odpowiedni dekret w tej sprawie ogłoszono jeszcze w 1816 roku. Służba w wojsku rosyjskim nie należała do łatwych. Żołnierze wracali z niej, jeśli w ogóle przeżyli, z poważnymi kontuzjami. Władze carskie terminy rekrutacji do armii trzymały w wielkiej tajemnicy. Nie może stąd dziwić, iż rekruci, jeśli dowiedzieli się o planowanej brance, uciekali do lasów, zaś na ich miejsce policjanci brali, kogo popadnie.

Wyłom w dotychczasowym systemie rekrutacji nastąpił po wydaniu dekretu przez Wielopolskiego (16 października 1862 roku). Pobór miał teraz odbywać się za pomocą specjalnych list, wykonanych przez funkcjonariuszy carskiej policji. Z poboru wyłączono właścicieli ziemskich, chłopów oraz czeladź dworską. Projektowi Wielopolskiego, co należy w tym miejscu wyartykułować, sprzeciwił się m.in. książę Konstanty. Ostatecznie ambitny margrabia przeforsował swój pomysł.

Wszystkim było wiadomo, iż branka była skierowana przeciwko organizacji powstańczej. Zresztą sam Wielopolski nie krył się z tym. W październikowym rozporządzeniu wskazywał, iż zależy mu na usunięciu „z kraju elementów burzliwych, do niespokojności i anarchii podniecających, które najbardziej po miastach się rozwinęły”. W innym miejscu podkreślał: „Wrzód zebrał i rozciąć go należy. Powstanie stłumię w ciągu tygodnia i wtedy będę mógł rządzić”.

W wyniku branki wojsko rosyjskie miało się rozrosnąć o kolejne 10000 ludzi. Była to spora liczba żołnierzy, która w znaczącym stopniu uszczuplała stan polskiego wojska powstańczego. Wielopolski intencjonalnie nie podał daty branki, ponieważ wiedząc o tym, iż historia się powtarza, sądził, iż część spiskowców będzie chciała umknąć.

I rzeczywiście tak się stało. Brankę Rosjanie przeprowadzili w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku. Zdołano pochwycić zaledwie 1657 mężczyzn. Pozostali rekruci opuścili Warszawę i schronili się w lasach serockich i Puszczy Kampinoskiej, gdzie z wolna formowały się oddziały powstańcze. Na dniach spodziewano się również rozpoczęcia branki na prowincji. W tych warunkach Komitet Centralny przyspieszył wydanie decyzji o wybuchu zrywu niepodległościowego (22 stycznia). W ten sposób rozpoczęło się powstanie styczniowe. W odróżnieniu od powstania listopadowego trwało ono nieco dłużej. Zakończyło się niestety sromotną klęską, po której nastąpiły represje. W wyniku powstania śmierć straciło wielu polskich patriotów. M.in. Romuald Traugutt, którego powieszono na Cytadeli.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia

1. Aleksander Wielopolski – próba ustrojowej rekonstrukcji Królestwa Polskiego w latach 1861-1862, red. L. Mażewski, Radzymin 2014.
2. Engelgard J., U źródeł polityki polskiej, Od Wielopolskiego do Dmowskiego, Warszawa 2018.
3. https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1569043,Branka-tragedia-mlodych-konspiratorow [dostęp: 11.11.2020].
4. Kieniewicz S., Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1983.
5. Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, Warszawa 1983.
6. Kluz W., Dyktator Romuald Traugutt, Kraków 1986.
7. Łysiak M., Branka – szatański pomysł Wielopolskiego [https://niezalezna.pl/254268-branka-szatanski-pomysl-wielopolskiego; dostęp: 11.11.2020]. 
8. Nowak M., O roli branki w strategii politycznej Aleksandra Wielopolskiego wzmacniania systemu koncesji dla Królestwa Polskiego w 1862 r., „Studia Humanistyczno-Społeczne” 8 (2014).
9. Olejnik K., Dzieje oręża polskiego, Toruń 2004.
10. Powstanie styczniowe, Motywy, walka, dziedzictwo, red. A. Maziarz, Warszawa 2014.
11. Pruszyński K., Margrabia Wielopolski, Warszawa 1946.
12. Sikorski J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1972.
13. Skałkowski A. M., Na marginesie życiorysu Aleksandra Wielopolskiego (1861-1862), Poznań 1949.
14. Sokołowski A., Powstanie Styczniowe (1863-1864), Poznań 2002.
15. Stankiewicz Z., Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielkopolskiego, Warszawa 1967.
16. Szarek J., Powstanie styczniowe, Zryw wolnych Polaków, Kraków 2013.
17. Szwarc A., Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Realnej, Zwolennicy ugody z Rosją, ich poglądy i próby działalności politycznej (1864-1905), Warszawa 1986.
18. Śliwiński A., Powstanie styczniowe, Warszawa 1921.
19. Zdrada J., Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2007.