Chrzest Polski – data, przyczyny, przebieg chrystianizacji, skutki

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Przyczyny konwersji Mieszka I

Dostępne źródła narracyjne nie podały, jakie były przyczyny, skłaniające Mieszka I do porzucenia wiary przodków i przyjęcia zasad nowej wiary. Niektóre kroniki wskazały, iż decydującą rolę w konwersji księcia odegrała jego chrześcijańska żona, Dobrawa, z którą ożenił się w 965 roku. Czy tak rzeczywiście było, trudno tutaj o jednoznaczną odpowiedź. Wydaje się, iż dopiero podjęcie gruntownych badań w tym zakresie pozwoli całą sprawę przesądzić.

W opinii sporej grupy uczonych, Mieszko I decydując się na przyjęcie chrztu mógł obawiać się tego, iż zostanie do tego przymuszony siłą. Przede wszystkim przez Niemcy, które we wczesnym średniowieczu swoją ekspansję zewnętrzną usprawiedliwiały prowadzonymi działaniami chrystianizacyjnymi. Tak było chociażby w przypadku różnych plemion połabskich, które władcy niemieccy sukcesywnie podbijali, narzucając im przy okazji nową wiarę.

Chcąc uniknąć agresji z zachodu, książę Polan – jak można podejrzewać – zbliżył się do Czech i za ich pośrednictwem zdecydował się na przyjęcie chrztu, jednak na własnych warunkach. W ten sposób wytrącał Niemcom ich z rąk ważny argument, którym mogliby się posłużyć w niedalekiej przyszłości. Było to zatem pociągnięcie o charakterze politycznym. Historia nie zapomniała tego Mieszkowi, którego z czasem zaczęto nazywać wytrawnym politykiem.

Chrzest Polski – historia i tradycja chrztu Polski

Chrzest Polski i jego data. Kiedy dokładnie ochrzczono Mieszka?

Rok 966 przyjmuje się powszechnie jako moment dołączenia Polski do grona państw chrześcijańskich. I słusznie, ponieważ data ta widnieje w najstarszych zapiskach źródłowych. Z kolei w późniejszych przekazach pojawił się rok 965 i 967. Daty te – jak wykazali historycy – są błędne.

Za sprawą J. Dowiata upowszechnił się pogląd, iż ceremonia chrztu Mieszka odbyła się w przededniu Wielkanocy 966 roku. Wymieniony badacz, uzasadniając swój pogląd, powołał się na istniejącą od początków Kościoła praktykę, według której katechumeni przyjmowali chrzest w Wielką Sobotę. W 966 roku wypadała ona 14 kwietnia.

Pomysł J. Dowiata podzielił środowisko uczonych. Kiedy jedni się z nim w pełni zsolidaryzowali, to inni znów uznali go za wyssany z palca. W zamian za to zaproponowano inną datę: 25 grudnia 966 roku. Wskazywano przy tym, iż na Boże Narodzenie 508 roku ochrzcił się król Franków Chlodwig I. Jest to jedynie luźna hipoteza. W rzeczywistości chrzest Polski mógł nastąpić niemal w każde dowolne święto lub zwyczajną niedzielę 966 roku.

Miejsce chrztu Polski. Gdzie tak naprawdę on nastąpił?

Miejsce chrztu pierwszego historycznego władcy Polski pozostaje nieznane. W niektórych przekazach późnośredniowiecznych zanotowano, iż Mieszko I ochrzcił się w Pradze. Na podstawie tych relacji Jan Długosz (1415-1480) skonstatował, iż szafarzem sakramentu był św. Wojciech. Współcześni badacze są bardzo sceptycznie nastawieni wobec tych rewelacji. Ich zdaniem opis czołowego polskiego XV-wiecznego dziejopisa jest niemiarodajny, ponieważ Wojciech w 966 roku był jeszcze dzieckiem. 

Równie krytycznie obecnie jest odbierana sugestia wymienionego już powyżej J. Dowiata. Według tego historyka, Mieszkowi I udzielono chrztu w Ratyzbonie, siedzibie biskupstwa, któremu podlegały wówczas Czechy. Niestety żaden z dostępnych przekazów niemieckich nie odnotował, aby przyjęcie chrztu przez księcia polskiego miało miejsce na terenie Rzeszy. Widocznie ceremonia ta odbyła się gdzieś w Polsce, skoro zagraniczni komentatorzy nie zdołali tego wychwycić w swoich annałach.

W związku z powyższym na giełdzie pomysłów znalazły się następujące ośrodki:

• Poznań
• Gniezno
• Ostrów Lednicki

Przyznać trzeba, iż za każdym z tych miejsc przemawiają konkretne argumenty. W Poznaniu znajdowała się w tym czasie okazała rezydencja monarsza, w skład której wchodził niewielki budynek, stanowiący według uczonych pozostałość po basenie chrzcielnym. Podobna budowla, również uznawana za baptysterium, mieściła się na Ostrowie Lednickim. Odpowiednie obiekty sakralne, gdzie mógłby odbyć się obrzęd chrztu, funkcjonowały także na terenie Gniezna.

Badania archeologiczne, które w ostatnich dekadach posunęły się naprzód, nie przesądzają niestety, gdzie Mieszko I i jego najbliższe otoczenie przyjęli chrzest. Mogą one jedynie pomóc w doprecyzowaniu wielu rzeczy, nieodzwierciedlonych w skąpo przedstawiającym się materiale źródłowym. Tak więc miejsce, w którym odbył się chrzest Polski, nadal jest nieokreślone. Kwestia ta, jak się wydaje, w dalszym ciągu będzie budzić kontrowersje wśród badaczy. Aż do momentu, kiedy zostanie odkryte jakieś nowe źródło, na co niestety na razie się nie zanosi.

Przyjęcie chrztu przez Mieszka – dzień, który zmienił wszystko

Według niektórych genealogów, Mieszko I pojawił się na świecie już około 920 roku. Oznaczałoby to, iż w dniu chrztu miał on ponad 40 lat za sobą. Był już więc dorosłym mężczyzną, który zdawał sobie doskonale sprawę z doniosłości wydarzenia, w którym brał udział.

Niewątpliwie książę zapamiętał moment, w którym przyjął chrzest. Zadbało o to jego otoczenie, które sprawiło, iż władca czuł się wówczas komfortowo. Całemu wydarzeniu nadano też odpowiedni rozgłos i zaproszono gości. Czy również z zagranicy, rozstrzygnąć niepodobna. W każdym razie, w tym ważnym dla Mieszka dniu towarzyszyła mu małżonka i cały dwór.

W rozpatrywanym okresie obrzęd chrztu polegał na zanurzeniu osoby nim zainteresowanej w wodzie. Jeżeli poziom wody w basenie chrzcielnym był zbyt niski, kapłan polewał ochrzczonego wodą, co symbolizowało oczyszczenie go z grzechów. Najpierw chrzest przyjął Mieszko I, następnie zaś poszczególne osoby z jego dworu.

Przypuszczalnie od razu po chrzcie księciu piastowskiemu udzielono sakramentu bierzmowania. Uprawniony do jego udzielania był tylko biskup, stąd historycy przypuszczają, iż szafarzem tego sakramentu (i wcześniej chrztu) był biskup Jordan, którego w 968 roku ustanowiono biskupem misyjnym, podlegającym bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Sugeruje się, iż Jordan przybył do Polski wraz z Dobrawą, a więc jeszcze w 965 roku.

Nowa religia i jej znaczenie dla Polski

Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, iż przyjęcie chrztu przez Mieszka za pośrednictwem Czech pociągało za sobą konkretne skutki. Jak się później okazało – skutki trwałe. Zainicjowano akcję chrystianizacyjną w całym kraju. Objęto nią wszystkich mieszkańców. Jak przyjmują znawcy zagadnienia, religia pogańska po 966 roku utrzymywała się jeszcze w niektórych rejonach Polski przez kolejne dziesięciolecia, jednak większość Polaków zdecydowała się ochrzcić. Niektórzy dopiero pod groźbą użycia siły. W efekcie Polska stała się krajem chrześcijańskim, co trwa do chwili obecnej.

Po chrzcie Mieszka nastąpił dynamiczny rozwój całej infrastruktury kościelnej. Na masową skalę powstawały kościoły i miejsca kultu. Z czasem Polska zyskała własne arcybiskupstwo i podległą mu sieć biskupstw. Do państwa piastowskiego zaczęły z wolna napływać wzorce z Zachodu w obszarze obyczajów, pisma, administracji, zarządzania czy gospodarki. Językiem urzędowym stała się odtąd łacina. Znaczna część wyrazów polskiego słownictwa kościelnego przybyła z Czech (m.in. takie określenia jak: biskup, chrzest, kapłan, krzyż, klasztor, msza, mnich, ołtarz, papież, proboszcz).

Przez chrzest Mieszko I wkraczał w świat społeczności chrześcijańskiej (tzw. „christianitas”). Władcy byli w niej uznawani jako namaszczeni przez samego Boga, co oznaczało faktyczne ich wywyższenie ponad ogół społeczeństwa.

Dokonując aktu konwersji w 966 roku, Mieszko I nie musiał się już obawiać, iż prędzej czy później będzie do tego nakłoniony (lub wręcz zmuszony) przez silniejszego sąsiada (w tym wypadku Niemcy). Miało to, jak się wydaje, ogromne znaczenie dla tego księcia. Mógł on odtąd skoncentrować się na innych sprawach, przede wszystkim konsolidacji podległych mu ziem w jeden spójny organizm państwowy. Poza tym mógł rozpocząć ekspansję zewnętrzną w imię tych samych haseł, jakimi posługiwali się władcy niemieccy.

Chrześcijaństwo w sposób jasny i klarowny wyjaśniało pospolitym mieszkańcom ówczesnej Polski sens ich istnienia. Nowa religia zapewniała neofitom szansę na zbawienie i wieczną szczęśliwość w niebie, co było z kolei związane z zachowaniem odpowiednich zasad moralnych w życiu doczesnym.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Barkowski R. F., Tajemnice początków państwa polskiego, Warszawa 2016.
2. Bogdanowicz P, Chrzest Polski, „Nasza Przeszłość” 23 (1966).
3. Dobosz J., Chrzest Mieszka I w tradycji dziejopisarskiej, [w:] Gemma gemmarum, Studia dedykowane Profesor Hannie Kóčce-Krenz, red. A. Różański, cz. 1, Poznań 2017.
4. Dobosz J., Mesco dux Polonie baptizatur – wejście władztwa piastowskiego do Respublica Christiana, „Poznańskie Studia Slawistyczne” 10 (2016).
5. Dowiat J., Chrzest Polski, Warszawa 1960.
6. Dowiat J., Metryka chrztu Mieszka I i jej geneza, Warszawa 1961.
7. Duch W., Chrzest Polski i jego przyczyny, Dlaczego Mieszko I zdecydował się na przyjęcie chrztu? [https://historia.org.pl/2020/03/27/chrzest-polski-i-jego-przyczyny-dlaczego-mieszko-i-zdecydowal-sie-na-przyjecie-chrztu; dostęp: 18.11.2020].
8. Dziewulski W., Postępy chrystianizacji i proces likwidacji pogaństwa w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964. 
9. Koczy L., Chrzest Polski, „Sacrum Poloniae Millennium” 1 (1954).
10. Kóčka-Krenz H., Chrystianizacja państwa Piastów w źródłach archeologicznych, [w:] Nauka w służbie człowiekowi, red. E. Dobierzewska-Mozrzymas, A. Jezierski, Wrocław 2016.
11. Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, t. 1, Poznań 1946.
12. Janicki K., Data chrztu Polski, Kiedy dokładnie Mieszko I przyjął nową wiarę? [https://wielkahistoria.pl/data-chrztu-polski-kiedy-dokladnie-mieszko-i-przyjal-nowa-wiare; dostęp; 18.11.2020].
13. Ożóg K., 966, Chrzest Polski, Kraków 2015.
14. Rosik S., Chrzest Mieszka I i Polaków, ale czy Polski?, Postrzeganie konwersji władcy i społeczeństwa w świetle najdawniejszych przekazów (Thietmar z Merseburga, Gall Anonim), „Kwartalnik Historyczny” 122 (2015), 4.
15. Rosik S., Mieszko I, [w:] S. Rosik, P. Wiszewski, Wielki poczet polskich królów i książąt, Wrocław 2006.
16. Sikorski D. A., Chrzest Polski i początki Kościoła w Polsce (do pierwszej połowy XI wieku), [w:] Chrzest – św. Wojciech – Polska, Dziedzictwo średniowiecznego Gniezna, Katalog wystawy, Gniezno 2016.
17. Sttele P. E., Nawrócenie i chrzest Mieszka, Kraków 2016.
18. Strzelczyk J., Chrzest Polski – zmiana cywilizacyjna i polityczna, [w:] Kościół, kultura, polityka w państwie pierwszych Piastów, red. W. Graczyk i in., Warszawa-Ciechanów 2016.
19. Tapolcai L., Przyjęcie chrztu przez Mieszka I i Włodzimierza Wielkiego – pobudki osobiste i interesy grupowe w świetle źródeł X-XII wieku, [w:] Chrzest Mieszka I i chrystianizacja państwa Piastów, red. J. Dobosz, M. Matla, J. Strzelczyk, Poznań 2017.
20. Widajewicz J., Chrzest Polski, „Życie i Myśl” 2 (1951), 11-12.