Co wiemy o pochodzeniu Piastów? Legendy, domysły i źródła
Dynastia Piastów panowała przez około 500 lat. Zjednoczone pod ich władzą ziemie Słowian zachodnich uformowały kraj, z którym do dziś się identyfikujemy. Jednak ich pochodzenie i początki panowania są spowite mrokiem tajemnicy. Skąd się wzięli? Kim byli? Oto próby różnych odpowiedzi na pytanie o pochodzenie Piastów.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o dynastii Piastów.
Z tego artykułu dowiesz się:
Co mówi genetyka?
Najnowsze badania
Czy Piastowie byli władcami słowiańskimi? A może germańskimi? Niektórzy naukowcy uważają, że pochodzili z Wielkich Moraw, inni twierdzą, że przybyli do nas ze Skandynawii. Czy badania genetyczne przeprowadzone w ostatnich latach mogą rzucić jakieś światło na to zagadnienie?
W 2013 roku rozpoczęto badania DNA Piastów, w ramach szerszego projektu dotyczącego społeczeństwa polski piastowskiej. (por. Janowska S., 2020; https://biotechnologia.pl/biotechnologia/wikingowie-zdrady-i-szczatki-krolow-czyli-o-pracach-badawczych-dotyczacych-dna-dynastii-piastow,19355) Pobrano próbki z dobrze zachowanych szczątek przedstawicieli rodu. Nie są to jednak wcześni przedstawiciele dynastii, bo nie zachowały się ich szczątki, a pochodzący od nich późniejsi książęta. Udało się nawet zidentyfikować haplogrupę chromosomu Y (czyli w linii męskiej) jednego z książąt mazowieckich, Janusza III (1502-1526). Na razie wiadomo, że jest to haplogrupa R1b, najbardziej popularna w zachodniej Europie, ale tak naprawdę dość częsta również w Polsce, Rosji, a nawet w Afryce Północnej. Czy to odkrycie zbliża nas do poznania prawdy?
Problemy z badaniami genetycznymi
Wspomniane wyżej badania są interdyscyplinarne i pod wieloma względami przełomowe. Nie znamy jeszcze ostatecznych wyników i wniosków zespołu badawczego. Dlatego nadal możemy tylko spekulować. Niestety samo zbadanie DNA potomków Mieszka I nie rozwiązuje sprawy.
Potocznie uważa się, że haplogrupa R1b jest w zasadzie celtycko-germańska, a haplogrupa R1a w zasadzie słowiańska. Jednak tak naprawdę obie występują od tysięcy lat na naszym terenie i w różnych wariantach w większości Eurazji. (por. Underhill P.A. i in., 2015: s. 124) Wyodrębniły się ze starszej haplogrupy R1 w epoce lodowcowej, między 25 tys. (R1a) a 18 tys. (R1b) lat temu. Biorąc pod uwagę różne obyczaje seksualne, najazdy i gwałty, a także możliwe adopcje międzyplemienne, posiadacze obu haplogrup mogli się identyfikować z każdą ze środkowo- i północnoeuropejskich grup etnicznych. Europa środkowa nie posiadała żadnych naturalnych barier między wschodem i zachodem, które powstrzymywałyby przed mieszaniem się ludności na tysiące lat przed ukształtowaniem etnosu słowiańskiego czy germańskiego. Dlatego samo posiadanie haplogrupy R1b nie potwierdza ani nie zaprzecza przynależności etnicznej. Nie chcę za bardzo zagłębiać się w ten wątek, ale każda haplogrupa ma liczne warianty (subklady). Dopiero na ich podstawie można stwierdzić z większym prawdopodobieństwem przynależność do grupy etnicznej.
Inny problem z badaniem genetyki Piastów polega na tym, że opieramy się na zapisach genealogicznych. Zakładamy, że Janusz III jest potomkiem Mieszka I. W rodzie królewsko-książęcym wiele mogło się jednak wydarzyć między X a XVI wiekiem. Dlatego nie mamy stuprocentowej pewności co do rzeczywistego pokrewieństwa wspomnianego księcia mazowieckiego z pierwszym władcą Polski.
Może badania genetyczne Piastów i ludności średniowiecznej Polski odkryją jakieś rodzinne tajemnice. Niestety mało prawdopodobne, żeby raz na zawsze rozwiązały zagadkę pochodzenia dynastii.
Legendy i kroniki
Niejeden kronikarz przekazał nam historię pochodzenia pierwszych władców Polski. Są to opowieści przeplatane wątkami legendarnymi, mitologicznymi lub ubierane w szaty greko-rzymskie, co utrudnia wyłuskanie z nich prawdziwych informacji. W najstarszej polskiej kronice Anonima zwanego Gallem (XII w.) dowiadujemy się, że przodek polskich władców był chłopem spod Gniezna, rządzonego przez księcia Popiela. Przyjąwszy pod dach gości odrzuconych przez swojego władcę, zasłużył na nagrodę. Podczas przyjęcia dzieją się różne cuda. Wkrótce też syn Piasta Siemowit zostaje ogłoszony księciem zamiast potomków wygnanego Popiela. (Chrzanowski W., 2008: s. 52) Wincenty Kadłubek powtarza w swojej kronice część historii przeczytanej u Anonima. Piast jest więc chłopem, którego potomstwo przejmuje władzę po Popielidach. (Kadłubek W.: s. 40-41). Ta sama legenda jest powtarzana na różne sposoby w Kronice Wielkopolskiej (XIII w.) i Kronice Książąt Polskich (XIV w.), a następnie u Jana Długosza. Chociaż w Kronice Wielkopolskiej to Piast został przedstawiony jako następca Popiela.
Podsumowując – według większości autorów średniowiecznych Piastowie wywodzili się od chłopa, którego potomkowie mieli obalić lub zastąpić panujących wcześniej Popielidów. Ziemowit (Siemowit), pierwszy książę piastowski byłby pradziadkiem Mieszka.
Teorie historyków i archeologów
Kariera lokalnych wodzów
Od XIX wieku historycy zaczęli wątpić w historyczność pierwszych Piastów wymienianych w kronikach. Ich istnienie i historie uważali w najlepszym przypadku za niepewne. (por. Chrzanowski W., 2008: s. 77) Jednak główny wątek znany od Anonima i powtarzany przez innych kronikarzy polskich, nie jest nieprawdopodobny. Pytanie jak go interpretować.
Zastanawiające dla każdego, kto bada początki Piastów, jest to, że nie ma dowodu na istnienie Polan w Wielkopolsce przed X wiekiem. Zaś w pierwszej połowie tego stulecia nagle zostaje wzniesionych wiele grodów, które są już grodami piastowskimi. Wygląda na to, że odbyła się walka o władzę. Być może między dwoma plemionami słowiańskimi z różnych obszarów. Sprawdź także ten artykuł z informacjami, dlaczego dynastia Piastów wygasła.
Przybysze z Wielkich Moraw?
Inna propozycja wyjaśnienia nagłego pojawienia się „gotowego” systemu państwowego w X w. wskazuje na rozbite niedawno przez Madziarów państwo wielkomorawskie. (Urbańczyk P., 2012: s. 132) Wielkie Morawy upadły ok. 906 roku. Na okres pierwszych dekad X wieku datowane są zniszczenia starych grodów w południowej Wielkopolsce. Kilka grodów nadobrzańskich i zawarciańskich nigdy nie zostało odbudowanych – co może świadczyć o zniszczeniu starych ośrodków władzy. Faktem jest, że powstały nowe grody, a porośnięta dotychczas głównie lasami Wielkopolska w ciągu pół wieku rozwinęła się w silny organizm państwowy.
Jednym z ważnych argumentów za wielkomorawskim, nie germańskim pochodzeniem Piastów jest język. Jak słusznie zauważa Przemysław Urbańczyk, dynastii posługującej się obcym językiem i kodem kulturowym trudno byłoby podporządkować sobie trwale społeczność słowiańską. (Urbańczyk P.: s. 144)
Najeźdźcy z Północy?
Ze względu na pierwsze opublikowane wyniki badań mDNA (przynależność Janusza III mazowieckiego do haplogrupy R1b) do łask wróciła teoria o germańskim pochodzeniu Piastów. Pisałam już, dlaczego takie wnioskowanie jest zbyt dużym uproszczeniem i sama haplogrupa nie może rozstrzygnąć o przynależności genetycznej przodków mazowieckiego księcia. Przyjrzyjmy się jednak samej teorii.
W IX i X wieku Skandynawowie rzeczywiście prowadzili ekspansję we wszystkich kierunkach – od Rusi po Grenlandię. Pierwszy znany dokument dotyczący państwa Piastów zaczyna się od tajemniczego imienia Dagome (Dagome iudex), które często koryguje się jako germańskie Dagobert. Pod tym imieniem w dokumencie historycy identyfikują Mieszka I. Drugim namacalnym argumentem za obecnością przynajmniej wojów normańskich w drużynie pierwszych Piastów ma być broń znajdowana w ich grobach. (Urbańczyk P.: s. 140) Nie udało się rozwiązać zagadki imienia. Warto jednak zaznaczyć, że jeśli już, było raczej frankijskie niż normańskie. Nosił je między innymi król z dynastii Merowingów, panujący na początku VII wieku. To nie świadczy o frankijskim pochodzeniu Mieszka.
Co do dowodu archeologicznego: niektóre elementy uprzęży i uzbrojenia, pochodzące ze Skandynawii lub wzorowane na północnoeuropejskich nie są wystarczającym powodem, żeby przesądzać o etnicznym pochodzeniu ich użytkowników. Ważnym argumentem przeciw teorii normańskiego pochodzenia Piastów jest też fakt, że nie ma żadnych dowodów na obecność wikingów na terenie Polski przed 967 roku. (Urbańczyk P.: s. 142) Chyba że mamy na myśli osadnictwo gockie na Kaszubach z I-V w.
Jak widać, stwierdzenie skąd pochodzili Piastowie, nie jest takie proste. Z pewnością warto poczekać na pełne wyniki badań DNA. Jednak nie spodziewałabym się żadnego rozstrzygającego odkrycia w tej kwestii. Temat do badań i spekulacji pozostaje więc otwarty dla wszystkich zainteresowanych.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Sara Janowska, Wikingowie, zdrady i szczątki królów, czyli o pracach badawczych dotyczących DNA dynastii Piastów, w: https://biotechnologia.pl/biotechnologia/wikingowie-zdrady-i-szczatki-krolow-czyli-o-pracach-badawczych-dotyczacych-dna-dynastii-piastow,19355, dostęp 09.04.22
- Wincenty Kadłubek, Kronika Polska, edycja komputerowa 2002 (https://wpolonia2polska.files.wordpress.com/2018/02/kadlubek-wincenty-kronika-polska.pdf, dostęp 09.04.22)
- Witold Chrzanowski, Kronika Słowian, t. II, Kraków 2008
- Lech Leciejewicz, Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy, Ossolineum 1989
- Peter A. Underhill i in., The phylogenetic and geographic structure of Y-chromosome haplogroup R1a, w: European Journal of Human Genetics (2015) 23, 124–131
- 6. Przemysław Urbańczyk, Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Wydawnictwo UMK 2012