Dlaczego cesarz Maksymilian II Habsburg został ogłoszony królem Polski?
Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta spowodowała, że opustoszały tron Rzeczpospolitej Obojga Narodów miał przypaść kolejnemu władcy drogą wyboru. Chętnych nie brakowało ani w pierwszej wolnej elekcji – 10 kandydatów – ani w drugiej – 11 kandydatów. Choć zgodnie z jej zasadami, monarcha miał być wybierany większością głosów, to już podczas drugiej elekcji prymas polski i arcybiskup gnieźnieński Jakub Uchański, wbrew większości szlachty, królem ogłosił cesarza Maksymiliana II Habsburga. Faktycznie jednak nigdy nie włożył on polskiej korony.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Wolna elekcja w Polsce
Wolna elekcja w Polsce – wprowadzenie wolnej elekcji
W historii Polski pierwszy raz wolną elekcję przeprowadzono w 1386 r., kiedy to po śmierci Ludwika Węgierskiego na króla, i męża Jadwigi Andegaweńskiej, wybrano Władysława Jagiełłę. W 1529 r. na sejmie w Piotrkowie król Zygmunt I Stary i królowa Bona przekonali posłów do wyboru i koronacji swojego syna, Zygmunta Augusta, na współrządzącego. Była to elekcja vivente rege (łac. „za życia króla”). Rok później arcybiskup gnieźnieński i prymas polski Jan łaski koronował Zygmunta Augusta.
W życiorysie Zygmunta II Augusta, mimo zawarcia w ciągu swojego życia trzech małżeństw, zabrakło dzieci. Krążyły plotki, że miał być ojcem nieślubnej córki swojej faworyty Barbary Gizanki, jednak nie udało się tego potwierdzić. Był ostatnim męskim przedstawicielem rodu Jagiellonów. Jego śmierć zapoczątkowała pierwsze od dawna bezkrólewie.
Do przygotowania kraju na taką sytuację został zmuszony już Zygmunt Stary. W 1530 i 1538 r. wydał dwa statuty, które ustanawiały w kraju trwale elekcję viritm. Oznaczało to, że udział w wyborze króla mógł brać każdy szlachcić, który stawi się osobiście w miejscu wyborów.
Wolna elekcja w Polsce - informacje
Po śmierci króla, jego obowiązki do czasu wyboru nowego monarchy przejmował interrex. Interrexem zostawał arcybiskup gnieźnieński i prymas polski. W czasie pierwszego bezkrólewia funkcję tę sprawował Jakub Uchański. Zwoływał on sejm konwokacyjny, którego celem było określenie czasu i miejsca przeprowadzenia elekcji.
Na sejm elekcyjny zjeżdżały się poselstwa chętnych do objęcia tronu polskiego. Podczas obrad układano pacta conventa – umowę pomiędzy szlachtą a przyszłym monarchą. Pacta conventa przygotowywano indywidualnie, każdykolejno obierany monarcha składał inne deklaracje, które uwzględniano w dokumentach.
Następnym elementem procesu wyboru nowego monarchy było przeprowadzenie samej elekcji. Zwyczajowo odbywała się ona na polach elekcyjnych we wsi Wola pod Warszawą. Jedynie dwukrotnie miała ona miejsce w innej podwarszawskiej wsi – Kamion. Wybór następował poprzez wskazanie jednomyślnie kandydata zarówno przez posłów, jak i członków senatu. Nowego monarchę oficjalnie ogłaszał marszałek.
Okres bezkrólewia kończył sejm koronacyjny zwoływany w Krakowie. Podczas uroczystej koronacji król oficjalnie zaprzysięgał zarówno artykuły henrykowskie, jak i pacta conventa. Wówczas dopiero rozpoczynał panowanie.
Wolna elekcja 1575 r.
Henryk Walezy i jego rządy w Polsce
Francuzi interesowali się tronem polskim jeszcze przed pierwszą elekcją. Kiedy kończyło się życie Zygmunta Augusta, na jego dworze pojawiła się delegacja francuska, która chciała zaproponować małżeństwo Henryka Walezego z siostrą króla – Anną Jagiellonką. Poselstwo jednak nie zostało dopuszczone do monarchy.
Życie Zygmunta Augusta skończyło się 7 lipca 1572 r. Sejm elekcyjny zebrał się na przełomie kwietnia i maja następnego roku. Spośród dziesięciu kandydatów najpoważniejszymi, oprócz Walezego, byli: Ernest Habsburg (syn Maksymiliana Habsburga), Jan III Waza – król Szwecji, czy Iwan IV Groźny – car rosyjski. Ostatecznie wybrano księcia francuskiego.
Wybrany król był młodym kawalerem. By silniej połączyć nowego monarchę z krajem, postanowiono uczynić go mężem Anny Jagiellonki. Narzeczona była od niego sporo starsza, dlatego król dotarł do Polski dopiero w styczniu 1574 r. Jednak Henryk Walezy rządził niedługo – kiedy w czerwcu dotarły do niego informacje o opustoszeniu tronu Francji, wrócił do swojej ojczyzny, by przejąć rządy po zmarłym bracie. Jeśli szukasz więcej informacji, sprawdź także ten artykuł o Maksymilianie II Habsburgu.
Interrex – Jakub Uchański
Jakub Uchański urodził się w 1502 r. we wsi Uchanie na Lubelszczyźnie. Jego życiorys jest przykładem kariery, którą można było zrobić za wstawiennictwem monarchów. Święcenia otrzymał, pomimo braku pełnych studiów teologicznych. Był biskupem chełmskim i wrocławskim. Dzięki poparciu królowej Bony zyskał stabilną pozycję na dworze, gdzie pełnił funkcję sekretarza wielkiego koronnego.
Od 1562 r. był arcybiskupem gnieźnieńskim, a co za tym idzie – prymasem polskim. W wyniku ustaleń po śmierci Zygmunta Augusta to właśnie prymas pełnił funkcje panującego w trakcie bezkrólewia. Sam Jakub Uchański dwukrotnie był interreksem.
W 1573 r. koronował pierwszego władcę elekcyjnego Polski – Henryka Walezego. Było to wybór krótkotrwały. W 1575 r. pod wpływem nuncjusza papieskiego podczas elekcji ogłosił królem Maksymiliana II Habsburga.
Maksymilian II Habsburg jako kandydat na tron polski
Nawet po wyjeździe Henryk Walezy tytułował się królem Polski. W kraju z kolei postawiono władcy ultimatum, nakazujące mu powrót do 12 maja 1575 r. Na ten dzień bowiem postanowiono zwołać zjazd w Stężycy, który miał zadecydować o przyszłości Rzeczpospolitej. Henryk wybrał jednak życie we Francji, dlatego zjazd ogłosił drugie bezkrólewie.
Sejm konwokacyjny wyznaczono na 3 października. Tam ustalono datę elekcji na 7 listopada. Ta informacja ponownie zmobilizowała sporą liczbę chętnych – tym razem pojawiło się 11 poselstw. Jednym z kandydatów był Maksymilian II Habsburg. Jego życiorys nie zapisał się w historii w sposób, jak biografia jego dziadka, Maksymiliana I, ale sam tytuł cesarza budził sporo emocji.
Miał on spore poparcie stronnictwa prohabsburskiego, którego członkiem był m.in. prymas Jakub Uchański. Habsburg mógł powoływać się na swoje powiązania rodzinne z Jagiellonami – jego matka, Anna Jagiellonka była wnuczką Kazimierza Jagiellończyka, a pradziadek Maksymilian I był żonaty z Bianką Marią Sforza, której bratanicą była królowa Bona.
Przeciwnicy opowiadali się za „królem Piastem”, ale nie mieli konkretnego kandydata. Wobec tego prymas, ulegając wpływom nuncjusza papieskiego, 12 grudnia 1575 r. ogłosił królem Habsburga. Niezadowolona szlachta zareagowała natychmiast i dzień później wybrała na króla siostrę Zygmunta Augusta – Annę Jagiellonkę. Jednocześnie jako jej męża wybrano Stefana Batorego, którego pozycja powoli zyskiwała coraz większe poparcie.
O przyszłości kraju zadecydowały zdecydowane działania Batorego, a także opieszałość i pewność siebie cesarza. Próbowano jeszcze przeforsować kandydaturę cesarskiego syna – arcyksięcia austriackiego Ernesta. Batory na początku lutego podpisał pacta conventa, Maksymilian zrobił to dopiero pod koniec marca. 18 kwietnia Stefan Batory uroczyście wjechał do Krakowa. Mimo braku poparcia Litwy, Prus Królewskich i samego prymasa, 1 maja 1576 r. biskup kujawski Stanisław Karnkowski poprowadził uroczystość zaślubin Stefana i Anny, a następnie koronacji. Postawa króla, który rozpoczął rokowania ze swoimi przeciwnikami, ostatecznie zagwarantowała mu sukces.
Autor: Aleksandra Drążek-Szychta
Bibliografia:
- Besala J., Małżeństwa królewskie. Jagiellonowie, Bellona, Warszawa 2006
- Besala J., Stefan Batory, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992
- Bibl V., Maksymilian II. Zagadkowy cesarz, Napoleon V, Oświęcim 2017
- Grzybowski S., Henryk Walezy, Ossolineum, Wrocław 1985
- Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII – XVIII wieku. Spisy, t. X. Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV – XVIII wieku, pod red. A. Gąsiorowskiego, Biblioteka Kórnicka, Kórnik 1992