Dokument „Dagome iudex” i jego tajemnice

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Treść dokumentu

Dokument „Dagome iudex” nie dotrwał do naszych czasów. Jego treść jest znana z późniejszych kopii, bazujących na streszczeniu (regeście) wykonanym przez kardynała Deusdedita pod koniec XI stulecia. W przekładzie na język polski tekst dokumentu brzmi następująco:

„Podobnie w innym tomie z czasów papieża Jana XV, Dagome sędzia i Ota senatorka, i synowie ich Mieszko i Lambert ofiarowali świętemu Piotrowi w całości jedno miasto, które zwie się Schinesghe ze wszystkimi swymi przynależnościami w obrębie takich granic, jak, zaczyna się, z jednej strony długie morze, granicą Prus aż do miejsca, które nazywa się Ruś, a granicą Rusi dalej ciągnąc aż do Krakowa i od tego Krakowa aż do rzeki Odry prosto do miejsca, które nazywa się Alemure, i od samej Alemure aż do ziemi Milczan, i od granicy Milczan prosto do Odry i stąd idąc wzdłuż rzeki Odry aż do rzeczonego miasta Schinesghe”.

Wystawcy aktu donacyjnego

Wystawcami dokumentu byli książę Mieszko i jego druga żona Oda oraz ich synowie Mieszko i Lambert. Parę książęca w tekście określono jako „sędziego” („iudex”) i „senatorkę” („senatrix”). Zwroty te używane były na terenie Rzymu, stąd wolno wnosić, iż pierwotna redakcja pisma miała miejsce właśnie tam. Jeden z późniejszych kopistów nie miał pojęcia o wystawcach dokumentu i kraju, do którego się odnosił. Stwierdził, że dokument dotyczył Sardynii!

Uczeni wskazują, iż dokument „Dagome iudex” wydano pod koniec panowania Mieszka I, przypuszczalnie około 990 roku. Na ten czas przypadał pontyfikat papieża Jana XV, wymienionego w regeście.

Nie są znane przyczyny wystawienia analizowanego tu dokumentu, w którym Mieszko I oddawał swoje państwo pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Według jednego z najczęściej powtarzanych poglądów, książę ten chciał w ten sposób zabezpieczyć prawa Ody i jej synów do sukcesji w Polsce po swoim zgonie. Nie jest to jednak takie pewne, ponieważ pozycja papiestwa w omawianym okresie była nad wyraz słaba. Z kolei inni uczeni podejrzewali, iż wystawienie aktu donacyjnego miało związek z działaniami Mieszka, zmierzającego do ustanowienia w rządzonym przez siebie kraju niezależnej metropolii kościelnej.

W nowszej historiografii obecna jest również opinia, iż Mieszko wystawił rzeczony dokument w celach propagandowych. Chciał bowiem w ten sposób wskazać swoim sąsiadom oraz innym państwom europejskim, iż Polska jest już krajem w pełni chrześcijańskim.

Kwestie kontrowersyjne

Nie od dziś badacze zastanawiali się, dlaczego Mieszko został wymieniony w dokumencie jako „Dagome”. Wysunięto w tej sprawie mnóstwo hipotez. Niestety każda z nich ma swoje słabe strony. Imię „Dagome” – zdaniem części specjalistów – było drugim imieniem Mieszka, jakie otrzymał on na chrzcie (966).

Dawniejsi historycy byli natomiast przekonani, iż forma tego imienia stanowiła pamiątkę po nordyjskim imieniu tego księcia („Dagon”). Pomysł ten w chwili obecnej jest nie do utrzymania, ponieważ nic nie wskazuje na to, by Mieszko wywodził się ze Skandynawii.

Według innej teorii, sformułowanie „Dagome iudex” stanowi zbitkę słów: „Ego Meco dux” (Ja, książę Mieszko”). Historycy podpisujący się pod tym pomysłem przekonują, iż kopista popełnił błąd. W tym wypadku byłby to błąd dość rażący.

Kolejną kontrowersyjną sprawą związaną z dokumentem „Dagome iudex” jest to, iż nie wymieniono w nim imion Bolesława i Świętopełka – dwóch synów Mieszka. Ten drugi – jak sugerowano – w momencie spisania aktu mógł być jeszcze nieobecny na świecie. Z kolei imię Bolesława miano pominąć przez przypadek. Czy tak rzeczywiście było, niepodobna z całą pewnością rozstrzygnąć.

Opis terytorium państwa

Dokument „Dagome iudex” dość skrupulatnie charakteryzuje granice zewnętrzne państwa polskiego, wyszczególniając przy tym obszary znajdujące się poza jego granicami („affines”). W świetle regestu północna granica Polski pod koniec X wieku biegła wzdłuż „długiego morza” („longum mare”), a więc Bałtyku. Dalej granica biegła wzdłuż Prus („Pruzze”), Rusi („Russe”) i Krakowa („Craccoa”). Stąd do „Alemure”, a następnie wzdłuż Odry do miasta „Schinesghe”.

Nomenklatura „Alemura” to przypuszczalnie Ołomuniec na Morawach lub całe Morawy. Zdaniem T. Manteuffla, poszukiwany ośrodek to Oława, leżący niedaleko Wrocławia nad Odrą.

Sporo trudności nastręcza uczonym wyjaśnienie nazwy „Schinesghe”. Zdaniem części historyków termin ten oznacza Szczecin, według innych – Gniezno. Według S. Kętrzyńskiego, zwolennicy pierwszej z teorii opierają się na założeniu, że „jeżeli opis granic Polski zaczyna się od morza, powinien się on też kończyć na morzu, a przy morzu, u ujścia Odry, leży właśnie Szczecin”.

Zdecydowanie więcej entuzjastów zyskała opinia utożsamiająca nomenklaturę „Schinesghe” z Gnieznem. W omawianym okresie ośrodek ten był jednym z najważniejszych punktów na mapie państwa Mieszka I. Istnieje też przypuszczenie, iż Gniezno było nawet stolicą ówczesnej Polski. Natomiast Szczecin we wcześniejszym średniowieczu nie odgrywał takiej roli. Nie wiadomo poza tym, czy Mieszkowi udało się kiedykolwiek rozciągnąć swoje wpływy w tym rejonie.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Bogdanowicz P., Geneza aktu dyplomatycznego zwanego Dagome iudex, [w:] „Roczniki Historyczne” 25 (1959).
2. Buczek K., Zagadnienie wiarygodności regestu Dagome iudex, „Studia Źródłoznawcze” 10 (1965).
3. Chłopocka H., Początki Szczecina, [w:] „Roczniki Historyczne” 17 (1948).
4. Hejnosz W., Z rozważań nad dokumentem „Dagome iudex”, „Slavia Antiqua” 5 (1954-1956).
5. Kętrzyński S., Dagome iudex, „Przegląd Historyczny” 41 (1950).
6. Kętrzyński S., Polska X-XI wieku, Warszawa 1961.
7. Kürbis B., Dagome iudex – studium krytyczne, [w:] Początki Państwa Polskiego, Księga Tysiąclecia, t. 1, red. J. Piskorski, Poznań 2002.
8. Labuda G., Mieszko I, Wrocław 2009.
9. Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, t. 1, Poznań 1946.
10. Labuda G., Znaczenie prawno-polityczne dokumentu Dagome iudex,„Nasza Przeszłość” 4 (1948).
11. Łodyński M., Dokument „Dagome iudex” a kwestia sardyńska w XI wieku, „Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Filologiczno-Historyczny” 54 (1911).
12. Łowmiański H., Imię chrzestne Mieszka I, „Slavia Occidentalis”, 19 (1948).
13. Łowmiański H., Początki Polski, Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n. e., t. 5, Warszawa 1973.
14. Manteuffel T., Jeszcze w spawie regestu Dagome iudex, [w:] Europa – Słowiańszczyzna – Polska, Studia ku uczczeniu profesora Kazimierza Tymienieckiego, Poznań 1970.
15. Rosik S., Bolesław Chrobry, [w:] Wielki poczet polskich królów i książąt, Wrocław 2006.
16. Rudnicki M., Dagome iudex, [w:] Studia linguistica in honorem Thaddei Lehr- Spławiński, red. T. Milewski i in., Kraków 1963.
17. Strzelczyk J., Bolesław Chrobry, Poznań 1999.
18. Strzelczyk J., Mieszko Pierwszy, Poznań 1999.
19. Szczur S., Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2002.
20. Widajewicz J., Terytorium Polski w drugiej połowie X wieku, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 20 (1955).
21. Wiszewski P., Dagome iudex – Mieszko I wobec Rzeszy, [w:] Świat Średniowiecza, Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartoszewicz, Warszawa 2010.