Droga do odzyskania niepodległości przez Polskę. Najważniejsze fakty

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

I wojna światowa na ziemiach polskich – podstawowe informacje

Legiony Polskie – ich historia i okoliczności powstania

28 czerwca 1914 roku został zamordowany w Sarajewie następca tronu austro-węgierskiego arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Data ta jest powszechnie uznawana za moment rozpoczęcia się I wojny światowej. Wzięły w niej udział wszystkie państwa rozbiorowe Polski. Już od początku wojny niektórzy Polacy mieli szczerą nadzieję, iż mapa Europy zmieni swoje kształty i zostanie reaktywowane dawne państwo polskie. Jednym z polityków myślących podobnie był Józef Piłsudski. Uzyskawszy pozwolenie władz austro-węgierskich, w nocy 5/6 sierpnia 1914 roku wymaszerował z podległym sobie wojskiem przeciwko Rosjanom. Zainicjowana przezeń akcja zakończyła się niestety fiaskiem. Przyczyny wytworzonego stanu rzeczy były prozaiczne: tereny, na które wkroczył polski wódz (Kielecczyzna), zostały wcześniej opuszczone przez oddziały rosyjskie. Tak więc Polacy nie mieli się z kim bić.

Paradoksalnie klęska ta miała także swoje pozytywne strony. Austriacy pozwolili bowiem na ukonstytuowanie się w połowie sierpnia tego samego roku w Krakowie Naczelnego Komitetu Narodowego. Wspomniany Komitet powołał do życia Legiony Polskie. Miały one podlegać bezpośrednio dowództwu austriackiemu. Przez legiony przewinęło się w sumie kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Najpierw powstała I brygada Legionów, a następnie II i III brygada.

Legiony wzięły udział w wielu bitwach z Rosjanami. Historia zapamiętała szczególnie starcia pod:

• Łowczówkiem (22-25 grudnia 1914 roku)
• Konarami (16-15 maja 1915 roku)
• Kostiuchnówką (4-6 lipca 1916 roku)
• Rarańczą (15-16 lutego 1918 roku)

Umiędzynarodowienie sprawy polskiej – przyczyny i skutki

Na początku wojny Polacy tak naprawdę stanowili jedynie przedmiot w rozgrywkach międzynarodowych. Sytuacja zmieniła się w 1916 roku, kiedy to cesarze Niemiec i Austro-Węgier wydali do nich odezwę – tzw. akt 5 listopada, w którym zobowiązali się powołać z ziem Królestwa Polskiego „państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem”. W tym miejscu rodzi się pytanie, dlaczego władze okupacyjne zdecydowały się na taki krok? Odpowiedź jest prosta: ponieważ potrzebowały one dodatkowego rekruta. Doskonale zdawano sobie sprawę z tego, iż Królestwo Polskie mogło dostarczyć wielu żołnierzy, którzy dodatkowo byli bardzo bitni.

Akt 5 listopada sprawił, iż sprawa polska automatycznie została nagłośniona w całej Europie. Jeszcze w grudniu 1916 roku w parlamencie włoskim złożono projekt odrodzenia Polski. Z kolei w Rosji w 1917 roku, gdy władzę przejęli bolszewicy, wydano odezwę o powstaniu niepodległego bytu państwowego, w skład którego miały wejść ziemie, na których Polacy stanowili większość. Nieco wcześniej prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson wydał oświadczenie, że po zakończeniu się wojny powinna powstać „zjednoczona, niepodległa i samoistna Polska”.

Po wydaniu aktu 5 listopada powołano do życia w Warszawie 14 stycznia 1917 roku Tymczasową Radę Stanu. Utworzono też tzw. Polską Siłę Zbrojną (Polnische Wermacht), którą podporządkowano Generalnemu Gubernatorowi Warszawy Hansowi von Besselerowi. Z czasem okazało się jednak, iż Niemcy i Austro-Węgry nie kwapią się do realizacji swoich obietnic. Nie mógł z tym pogodzić się Józef Piłsudski i ostentacyjnie wystąpił ze struktur TRS. Odmówił też złożenia przysięgi na wierność cesarzom Austro-Węgier i Niemiec. To samo polecił uczynić pozostałym żołnierzom legionowym, co w efekcie wywołało tzw. kryzys przysięgowy. W jego wyniku większość legionistów została rozbrojona i osadzona w dwóch obozach. Internowano również Piłsudskiego, którego wywieziono do Magdeburga.

Wkrótce potem rozwiązano także TRS. Jej miejsce zastąpiła Rada Regencyjna z premierem Janem Kucharzewskim na czele.

Odzyskanie niepodległości przez Polskę

Przełomowa data – 11 listopada 1918 roku

11 listopada 1918 roku państwa Ententy podpisały zawieszenie broni z Niemcami w Compiegne. W ten sposób oficjalnie zakończyła się I wojna światowa. Dzień wcześniej do Polski powrócił z niemieckiego więzienia Józef Piłsudski. Jego przyjazd do Warszawy nastąpił o godzinie 7.30 rano. Była wtedy niedziela. Po wyjściu z pociągu komendant przywitał się z członkiem Rady Regencyjnej, ks. Zdzisławem Lubomirskim, z którym następnie odbył trwającą kilkadziesiąt minut rozmowę. Później Piłsudski pojechał do pensjonatu, mieszczącego się przy ulicy Stanisława Moniuszki 2, gdzie zamierzał odpocząć po trudach podróży.

W międzyczasie do Piłsudskiego przybyło kilka delegacji, reprezentujących różne opcje polityczne. Przed budynkiem, w którym zatrzymał się komendant, zebrały się też tłumy ludzi. Piłsudski zamienił z nimi kilka zdań, po czym tłumacząc się bólem piersi i gardła, udał się na dalszy spoczynek.

Z kolei w nocy 10/11 listopada miało miejsce rozbrojenie garnizonu niemieckiego, stacjonującego w stolicy. Informacje dostępne w ówczesnej prasie wskazują, iż w rozbrajaniu Niemców uczestniczyło aż 16000 polskich żołnierzy. W trakcie rozbrajania wiele osób zostało rannych po obu stronach. Nie obyło się też bez zabitych. Walka o stolicę należała zatem do krwawych. Z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, iż dobrze się stało, iż Polacy chwycili wówczas za broń. Zmagania zakończyły się wielkim ich sukcesem. W konsekwencji zakończyła się okupacja Warszawy przez znienawidzonego okupanta. Odzyskanie niepodległości przez Polskę stało się faktem.

Nowa mapa Europy

Jeszcze wieczorem 11 listopada 1918 roku Rada Regencyjna oddała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem polskim. Wspomniana Rada przestała funkcjonować trzy dni później, jeszcze przed swoim rozwiązaniem przekazała Piłsudskiemu władzę cywilną. Komendant od razu skorzystał ze swoich uprawnień, powierzając misję utworzenia nowego rządu socjaliście Jędrzejowi Moraczewskiemu. Nowy gabinet, składający się głównie z działaczy Polskiego Stronnictwa Socjalistycznego (PPS), rozpoczął urzędowanie 18 listopada. W rządzie tym Piłsudski objął tekę ministra spraw wojskowych.

16 stycznia Józef Piłsudski notyfikował mocarstwom (m. in. Stanom Zjednoczonym, Wielkiej Brytanii, Francji, Włochom, Japonii i Niemcom), iż powstało niepodlegle państwo polskie. Kilka dni później (22 listopada) Piłsudski złożył dymisję z zajmowanego stanowiska i ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. Miał nim być aż do momentu zwołania Sejmu Ustawodawczego.

Już od początku swego istnienia rząd Moraczewskiego próbował nawiązać kontakty z różnymi państwami europejskimi. Nie było to łatwe zadanie do wykonania, gdyż zmiany, jakie dokonały się w Warszawie, zaakceptowały jedynie Niemcy, rządzone w tym czasie przez socjaldemokratów. Musiało minąć jeszcze nieco czasu, zanim Polska została uznana przez zagranicę jako pełnoprawny członek Europy.

Rekapitulując powyższe obserwacje należy wskazać, iż szereg okoliczności wpłynęło na odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Doniosłą rolę odegrały w tym wypadku przede wszystkim czynniki zewnętrzne (rola mocarstw). Nie można też zapominać o okolicznościach wewnętrznych i ogólnym zaangażowaniu militarnym Polaków podczas I wojny światowej. Podjęta przez nich walka sowicie się opłaciła. Najpierw dostrzegli to zaborcy (głównie Niemcy i Austro-Węgry), a następnie Europa i świat.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Chwalba A., Legiony Polskie 1914-1918, Kraków 2018.
2. Chwalba A., Wielka Wojna Polaków, Warszawa 2018.
3. Dunin-Wąsowicz K., Warszawa 1914-1918, Warszawa 1989.
4. Garlicki A., Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1989.
5. Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1973.
6. Kocowski B., Sprawa polska w okresie wielkiej wojny 1914-1918, Lwów 1939.
7. Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski, Warszawa 1931.
8. Milewska W., Nowak J. T., Zientara M., Legiony Polskie 1914-1918, Zarys historii militarnej i politycznej, Kraków 1988.
9. Nałęcz D. i T., Józef Piłsudski – legendy i fakty, Warszawa 1986.
10. Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914-1918, Wrocław 1984.
11. Olejnik K., Dzieje oręża polskiego, Toruń 2004.
12. Pajewski J., Odbudowa państwa polskiego 1914-1918, Warszawa 1978.
13. Pobóg-Malinowski W., Józef Piłsudski 1867-1914, Łomianki 2015.
14. Roszkowski W., Historia Polski 1914-1994, Warszawa 1995.
15. Serwatka T., Józef Piłsudski a Niemcy, Wrocław 1997.
16. Sibora J., Dyplomacja polska w I wojnie światowej, Warszawa 2013.
17. Sprawa polska podczas Wielkiej Wojny 1914-1918, red. W. Rojek, A. Kastory, Kraków 2016.
18. Stańczyk T., Wywalczyć Polskę, Józef Piłsudski i Legiony, Warszawa 2017.
19. Suleja W., Józef Piłsudski, Wrocław 2004.
20. Wrzosek M., Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914-1918, Warszawa 1990.
21. Wrzosek M., Polskie formacje wojskowe podczas I wojny światowej, Białystok 1977.
22. Wójcik Z., Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1999.
23. Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864-1939, red. P. Stawecki, Warszawa 1990.