Goci na ziemiach polskich – artefakty, kamienne kręgi i możliwe powiązania z Piastami

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Pochodzenie Gotów i ich ekspansja w Europie

Od legendarnej Scandzy do granic Bizancjum

Zanim przyjrzę się obecności Gotów na terenie dzisiejszej Polski, chciałabym zarysować ich dzieje i kierunki ekspansji. To jeden z najpotężniejszych żywiołów okresu wielkiej wędrówki ludów. Przewędrowali większość naszego kontynentu, starli się z Cesarstwem Rzymskim. Większość badaczy podaje ich jako jedną z głównych przyczyn upadku zachodniej części Cesarstwa.

Historycy i archeolodzy nie są zgodni co do dokładnego miejsca pochodzenia Gotów. Można powiedzieć, że zamieszkiwali pierwotnie południe Półwyspu Skandynawskiego, zwane przez gockiego kronikarza Jordanesa Scandzą. Choć dużo zależy od interpretacji źródeł (obszerniej na ten temat pisze m.in. Jerzy Strzelczyk – Strzelczyk J., 1984: s.39-46) Nie wiadomo, czy ich praojczyzną była wyspa Gotlandia, czy region Götaland, czy może jeszcze inne miejsce. Dotarli do nas z północnego zachodu, przez Bałtyk około I w. n.e. Prawdopodobnie to Pomorze Nadwiślańskie jest opisywaną przez Jordanesa Gothiscandzą. (por. Wolfram H., 2003: s. 58) Inni badacze wskazują na ujście Odry lub nawet Łaby. W którymś z tych miejsc, według kronikarza, miał wylądować legendarny król Berig. Jego następcy zaś poprowadzili lud dalej na południe.

Świadectwo archeologiczne potwierdza pojawienie się nowej kultury na Pomorzu i Mazowszu w I w. n.e. W literaturze jest ona nazywana kulturą wielbarską. Zasięg tej kultury obejmuje tereny od Gdańska, przez ziemię chełmińską, Pojezierze Kaszubskie i Krajeńskie, a nawet obszar północno-wschodniej Wielkopolski. Dalej rozciąga się ku południowemu wschodowi (Mazowsze, Podlasie, Polesie, Wołyń). W II w. n.e. kultura wielbarska zaczęła wypierać z tych terenów kulturę przeworską, przypisywaną Wandalom. (Gralak T., 2012: s. 389) W III-V w. nad Morzem Czarnym zaczyna się rozprzestrzeniać, podobna do wielbarskiej, kultura czerniachowska. Archeolodzy tłumaczą to jako odzwierciedlenie przesuwania się Gotów przez obszar dzisiejszej Ukrainy, Mołdawii i Rumunii w stronę obszarów Morza Czarnego. To wtedy dochodzi do pierwszych starć z wojskami bizantyjskimi. Wtedy też nastąpił podział na Gotów wschodnich (Ostrogotów) i zachodnich (Wizygotów).

Okres wędrówki ludów i ekspansja na zachód

Wizygoci atakowali granice rzymskie od strony Bałkanów. Już w III wieku po raz pierwszy zagrozili Italii. Pokonani w ciągu kilku lat zostali osadzeni w Dacji, skąd zaczęli być wypierani przez Hunów. Z pomocą Rzymu przenieśli się na południowy brzeg Dunaju (Herwig Wolfram wskazuje, że już w III w. mogli być związani z Rzymem na zasadzie federacji – por. Wolfram H.: s. 83). Nie byli tu jednak dobrze traktowani, co zaowocowało buntem. W bitwie pod Adrianopolem (378 r.). Rzymianie ponieśli straszną klęskę. Zginął też cesarz Walens. Po kolejnych kilkudziesięciu latach pokoju wybuchła nowa wojna. Król wizygocki, Alaryk I, poprowadził swój lud na Rzym i zdobył Wieczne Miasto (410 r.). Wizygoci złupili Italię i powędrowali dalej na zachód, zakładając królestwo w Tuluzie. Następnie wyparci przez Franków z Galii osiedli w Hiszpanii. Tymczasem po upadku zachodniego cesarstwa Odoaker został pokonany przez wschodnich kuzynów Wizygotów – Ostrogotów. Założone potem państwo ostrogockie Teodoryka w Italii (przełom V/VI w.) było jednym z najpotężniejszych państw wczesnego średniowiecza.

Dalsze dzieje Gotów są już związane ze średniowieczną Europą i nie będę się nimi tutaj zajmować. Ciekawostką może być natomiast skupisko osad i cmentarzysk gockich, zwane grupą masłomęcką, znajdujące się w Dolinie Hrubieszowskiej. (por. Kokowski A., 1995) Świadczy ona o przebywaniu społeczności spokrewnionej z twórcami kultur wielbarskiej i czerniachowskiej na terenie południowo-wschodniej Polski. Społeczność ta miała wiele cech gockich.

Goci na ziemiach polskich, archeologia i spekulacje

Więcej ozdób niż broni – nie tacy dzicy Goci?

Tomasz Gralak, porównujący artefakty znajdowane w grobach kultury przeworskiej (kojarzonej z Wandalami lub Słowianami) i wielbarskiej, zwrócił uwagę, że w przypadku tej drugiej o wiele mniej znajdujemy broni i wyrobów z żelaza. Natomiast do głównych artefaktów należą ozdoby z metali kolorowych. (Gralak T.: s. 392) Ozdoby były na tyle wyszukane, że w pewnej fazie rozwoju kultury mówi się wręcz o baroku wielbarskim. Ograniczenie dostępu do broni, a jednocześnie rozwój zdobnictwa i bogate wyposażenie grobów kobiecych świadczą o wyjątkowości kultury wielbarskiej w tamtym czasie. Na podstawie zapisów rzymskich z I i II wieku można wnioskować, że rzeczywiście kobiety miały wysoką pozycję w tej społeczności. Co Rzymianom zresztą się nie podobało. Przedstawiciele kultury przeworskiej, sąsiadującej z wielbarską od południa, mieli społeczeństwo bardziej patriarchalne, ale zarazem prostsze i bardziej egalitarne. Duża ilość pochówków kurhanowych, otoczonych pochówkami płaskimi, świadczy o wysokiej hierarchizacji społeczeństwa kultury wielbarskiej. Potwierdzają to teksty rzymskie dotyczące Gotów w porównaniu do innych plemion germańskich.

Polskie Stonehenge

Jednymi z najbardziej znanych pozostałości po obecności Gotów na ziemiach polskich są kamienne kręgi. Te najsłynniejsze znajdują się na Kaszubach – w Węsiorach, Leśnie i Odrach. Ale zabytki tego typu znajdziemy też bardziej na zachód, m.in. na południe od Pławna w powiecie Drawskim. (Kasprzak A., 2017) 

Jest to ważny znak rozpoznawczy Gotów, który można zaobserwować też w Południowej Skandynawii. Kamienie ustawiano w kamienne kręgi ze stelą pośrodku, charakterystyczne są też kamienne rdzenie kurhanów gockich oraz stele nakurhanowe. (Kempa W., 2009: s. 25) Kamieniami i stelami rozłożonymi w odległości 2,5-3 m, również otaczano kurhany. (por. - Kasprzak A.: s. 384) Pojedynczymi stelami oznaczone są również mniejsze groby.

Wiemy, że kręgi, te ze stelą pośrodku, były ważnym miejscem w życiu społeczności gockiej. W ich obrębie odbywały się najprawdopodobniej wiece i innego rodzaju spotkania mieszkańców lokalnej osady.

Kręgi kamienne Gotów na Pomorzu nazywa się polskim Stonehenge, tę nazwę stosuje się zwłaszcza do kręgów na Kaszubach. Żadne z nich nie są ani tak rozbudowane, ani tak wielkie jak słynne stanowisko megalityczne w Anglii. Są jednak ważnym świadectwem sposobu życia, wierzeń i obrzędów pogrzebowych Gotów. Same ciała zmarłych najczęściej poddawano spaleniu, chociaż istnieją przypadki pochówków szkieletowych. Dla kultury wielbarskiej charakterystyczne są trumny zrobione z wydrążonego pnia drzewa. Sprawdź także ten artykuł na temat o niezwykłych megalitów Europy.

Goci a Słowianie

Czy Goci to Słowianie?

Osobiście uważam, że sprawa jest nie do rozstrzygnięcia, bo Germanie i Słowianie to podział według używanego języka. Prowadzone badania genetyczne i archeologiczne mogą pokazać tylko na ile istnieje ciągłość między społecznościami okresu wpływów rzymskich i średniowiecznej Polski. Pewne jest, że Goci przybyli na nasze tereny ze Skandynawii, a ich kultura (wielbarska) różniła się wyraźnie od graniczących z nią kultur przeworskiej i bałtyjskich. Wiemy, że istnieją pewne podobieństwa między językami słowiańskimi i gockim. Nie zostało jednak rozstrzygnięte ile z nich to zapożyczenia.

Oczywiste jest natomiast, że Goci przebywając trzysta, a w niektórych miejscach nawet pięćset lat na obszarze Polski i Ukrainy zostawili swoje geny.

Piastowie byli potomkami Gotów?

Pisałam w innym artykule o najpopularniejszych teoriach na temat pochodzenia dynastii Piastów. Przypisuje im się m. 0in.: pochodzenie od Gotów.

Nie ma wątpliwości, że Goci zostawili jakieś geny na terenie dzisiejszej Polski. Zwłaszcza na Kaszubach i północnej Wielkopolsce, gdzie mamy dowód genetyczny na mieszanie się przybyszy z północy z miejscowymi kobietami. Dowód pochodzi z I-III w. n.e., a więc na długo przed pojawieniem się pierwszych Polan i ich przywódców. Jedyna potwierdzona analiza DNA Piastów pochodzi na razie od XVI-wiecznego księcia mazowieckiego. Z badania wynika, że należał do haplogrupy R1b, bardzo powszechnej u mężczyzn z Europy zachodniej, ale nie specyficznej dla Gotów. (bardzo ciekawa analiza historii genetycznej Skandynawów – patrz. Imreh A., 2017) W skrócie – nie da się tą drogą ustalić, czy Piastowie pochodzili od Gotów, chociaż nie jest to wykluczone. Pozostają nam spekulacje. Pewne jest natomiast, że Goci odcisnęli piętno na tych ziemiach, tak samo jak na południowej i południowo-zachodniej Europie. Obecność tej fascynującej kultury na terenie Polski zasługuje jeszcze na dokładniejsze omówienie tematu. Być może uda mi się to w przyszłych artykułach.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Tomasz Gralak, Przyczyny i formy zróżnicowania kultur przeworskiej i wielbarskiej, w: Rytm przemian kulturowych w pradziejach i średniowieczu, Biskupin-Wrocław 2012
2. Herwig Wolfram, Historia Gotów, Bellona 2003
3. Andrzej Kasprzak, Cmentarzysko kurhanowe z kręgami kamiennymi w Pławnie, pow. drawski – wstępne wyniki badań, w: Orbis Barbarorum. Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, Tom VI, Warszawa-Schlezwig 2017
4. Wojciech Kempa, Goci gniazdowi, Siemianowice Śląskie 2009
5. Andrzej Kokowski, Grupa masłomęcka: z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin 1995
6. Jerzy Strzelczyk, Goci – rzeczywistość i legenda, PIW 1984
7. Alex Imreh, I1a+R1b = Goths/I1a3, Vikings/I1a1, w: https://aleximreh.wordpress.com/2017/02/08/goth-dna/, dostęp: 14.02.2022