Hetman Wielki Koronny - definicja, obowiązki, znani hetmani, ciekawostki
Trudno jednoznacznie określić, jakie były początki urzędu hetmana w Rzeczpospolitej. Można jednak bezsprzecznie podkreślić jego rolę – występował jako dowódca wojsk zaciężnych, w określonych sytuacjach zastępował monarchę. Jednymi z najbardziej znanych hetmanów w historii Rzeczpospolitej byli bez wątpienia hetman Jan Zamoyski czy Stanisław Żółkiewski, na Litwie z kolei hetman Jan Karol Chodkiewicz. Niestety wraz z upadkiem kraju, upadała i godność hetmana – powierzano ją muzykom i literatom. Koniec urzędu hetmana nastąpił podczas insurekcji kościuszkowskiej, kiedy trzech ostatnich hetmanów powieszono za zdradę.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Hetman Wielki Koronny – opis i obowiązki urzędu
Hetman Wielki Koronny – opis urzędu
Trudno określić początki urzędu hetmana w Polsce oraz wiążące się z nim prawa i obowiązki. Niektórzy upatrują go jeszcze w początkach państwa, dowodząc, że pierwszym hetmanem był przed przyjęciem godności księcia Ziemowit.
Inni łączą go z urzędami starosty i wojewody, w których rękach spoczywała władza wojskowa danego okręgu. Przyjmuje się również, że godność hetmana pojawiła się w Polsce wraz z dynastią Jagiellonów, jako wojskowy zastępca monarchy.
W połowie XV w. zauważono, jak niezbędne jest posiadanie w kraju wojska zawodowego. Również postępujący rozwój militarny powodował potrzebę utworzenia odpowiedniego stanowiska. Początkowo wiązało się to przede wszystkim z koniecznością obrony południowo-wschodnich granic kraju. Z czasem hetman wielki koronny stał się najwyższym dowódcą wojsk zaciężnych Rzeczpospolitej.
Obowiązki Hetmana Wielkiego Koronnego
Do końca XV w., zgodnie z dostępnymi opisami, hetmanów powoływano „okazjonalnie” – w zależności od potrzeb. Najczęściej ich obowiązkiem było wyłącznie dowodzenie w konkretnej wyprawie wojennej.
Zmieniło się to wraz z powołaniem, po raz pierwszy, na stanowisko hetmana krakowskiego (wielkiego) Mikołaja Kamienieckiego w 1503 r. Nadano mu prawa zwierzchnie nad urzędem hetmana polnego, powierzono funkcję dowódcy wojsk zaciężnych oraz zarządzanie wojskiem w czasie pokoju. Wkrótce hetman wielki koronny został najważniejszym urzędem wojskowym w kraju.
Hetman wielki koronny działał jako zastępca władcy, zarówno w przypadku, gdy król nie mógł osobiście dowodzić, ale także, gdy monarcha uznawał wyższość przygotowania militarnego hetmana. Jako administrator wojsk, miał prawo wydawać przepisy określające jego funkcjonowanie – tzw. „artykuły hetmańskie”.
Hetman Wielki Koronny – znani hetmani
Hetman Jan Zamoyski
Jan Sariusz Zamoyski był synem Stanisława i Anny Herburtówny. Urodził się 19 marca 1542 r. w Skokówce. Pobierał nauki w Strasburgu, Paryżu, Padwie – gdzie powierzono mu władzę rektorską.
Wrócił do kraju w 1565 r. Po śmierci Zygmunta Augusta organizował elekcję jego następcy. Jego kariera nabrała tempa po wyborze Stefana Batorego na tron polski – otrzymywał kolejno stanowiska podkanclerzego koronnego, kanclerza wielkiego koronnego. Zasłużył się królowi i ojczyźnie w wojnie przeciwko Rosji o Inflanty.
W 1581 r. otrzymał urząd hetmana wielkiego koronnego, m.in. w uznaniu zasług z okresu wojny inflanckiej. Był pierwszym w historii pełniącym obowiązki hetmana dożywotnio. Zmarł nagle 3 czerwca 1605 r. po ataku apopleksji. Hetmana Jana Zamoyskiego pochowano w Zamościu, stolicy jego ziem. Sprawdź także ten artykuł na temat Jana Zamoyskiego.
Hetman Stanisław Żółkiewski
Hetman Stanisław Żółkiewski urodził się ze związku Stanisława Żółkiewskiego i Zofii Lipskiej. Przyszedł na świat w 1547 r. w Turynce – niewielkiej wsi pod Lwowem. Jego rodzina była spokrewniona z rodziną Jana Zamoyskiego, co miało znaczny wpływ na rozwój kariery Stanisława.
Przyszły dowódca od 1566 r. znajdował się pod opieką Jana Zamoyskiego, razem z nim występował w delegacji udającej się po pierwszego elekcyjnego króla polski. Od 1588 r. pełnił obowiązki hetmana polnego. W 1596 r. miał okazję sprawdzić się w samodzielnym dowodzeniu całą wyprawą wojenną – tłumił powstanie Nalewajki na Ukrainie.
Choć widział zniszczenie kraju, ostatecznie poparł plany Zygmunta III Wazy i razem z królem w 1609 r. wyruszył przeciwko carskiej Rosji. Oblegał Smoleńsk, ale w do historii przeszedł przede wszystkim jako dowódca wojsk polskich w bitwie pod Kłuszynem (4 lipca 1610 r.). Jednak dopiero 6 lutego 1618 r. w jego ręce trafiła władza hetmana wielkiego koronnego. Zmarł nocą z 6 na 7 października 1620 r. po odwrocie wojsk polskich po bitwie pod Cecorą. Miejsce śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego do dziś upamiętnia wzniesiony tam pomnik.
Hetman Jan Karol Chodkiewicz
Dokładna data urodzenia hetmana Jana Karola Chodkiewicza nie jest znana –miało to miejsce ok. 1570/1571 r. Był synem Jana Hieronimowicza, administratora ziemi inflanckiej, i Krystyny Zborowskiej. Miał dwoje braci i cztery siostry.
Młodość spędził przy matce, po czym został wysłany na nauki do kolegium jezuickiego w Wilnie. Studiował w Niemczech i we Włoszech. Przebywał na Malcie, gdzie zdobywał pierwsze umiejętności wojskowe. Okazję do ich sprawdzenia miał dopiero w 1596 r., kiedy wyruszył ze Stanisławem Żółkiewskim przeciw kozakom.
W 1601 r. Zygmunt III Waza powierzył mu obowiązki hetmana polnego litewskiego. Rok później zastąpił Jana Zamoyskiego na stanowisku dowódcy wojsk inflanckich. Od 1605 r. występował wreszcie jako hetman wielki litewski. W historii zapisał się przede wszystkim dzięki dowodzeniu w zwycięskiej bitwie ze Szwedami pod Kircholmem, 27 września 1605 r. Brał udział także w wojnie polsko-rosyjskiej. Zmarł 24 września 1620 r. w trakcie bitwy przeciw Turkom pod Chocimiem.
Autor: Aleksandra Drążek-Szychta
Bibliografia:
- Góralski Z., Urzędy i godności w dawnej Polsce¸ Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1983
- Niemczyk K., Kilka uwag do genezy i początków hetmaństwa w Polsce, Średniowiecze polskie i powszechne, t. 6, Katowice 2014
- Niemczyk K., Wojskowa emanacja władzy królewskiej w osobie hetmana na przełomie XV i XVI w., w: Władza a społeczeństwo pod red. A Bryłki, T. Kałuskiego, M. Korbaś, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2016
- Podhorodecki J., Sławni hetmani Rzeczypospolitej, MADA, Warszawa 2004