Kim był interrex? Geneza, funkcja, prawa, osoby pełniące tę funkcję

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Herbert GnaśDrukujUdostępnij

Historia funkcji interrexa w Polsce

Stanowisko interrexa: geneza, prymasowie pełniący tę funkcję

Funkcja prymasa w historii przedstawiana była w różny sposób. Według weneckiego posła Girolamo Lippomano (1575) był on namiestnikiem królewskim. Według nuncjusza Galeazzo Marescotiego w czasie bezkrólewia do prymasa należy ster rządu. Najbardziej obrazowo przedstawiał to jednak nuncjusz Onorato Visconti, według którego „do tytułów Prymasa Polski i legata Stolicy Apostolskiej przywiązane są wielkie prerogatywy, prawie królewskie, których używa w czasie bezkrólewia” (Pietrzak, s. 66). Dość dobrze oddaje to istotę funkcji interrexa. Był to swoisty regent, osoba zastępująca króla wtedy, gdy trwało bezkrólewie. Samo słowo interrex można tłumaczyć na polski jako „międzykról”. Sformułowanie to zaś pochodzi jeszcze z czasów starożytnego Rzymu i jego urzędników, którzy kierowali tym państwem w okresach bezkrólewia. Elekcja kończyła zaś czas sprawowania tej funkcji. W Polsce funkcja ta sprawowana była w razie konieczności od 1573 roku.

Pierwszym interrexem w Polsce był Jakub Uchański, choć nie odbyło się to bez sporów i kontrowersji. Po śmierci bowiem Zygmunta Augusta brany był także pod uwagę marszałek wielki koronny, kalwinista Jan Firlej. Jakub Uchański, wespół ze Stanisławem Karnkowskim (który zresztą później również był interrexem) udowodnił prawo biskupów gnieźnieńskich a przez to i swoje do pełnienia tej funkcji. Oficjalnie zostało to potwierdzone podczas zjazdu konwokacyjnego w Warszawie, który odbył się w dniach 6-29 stycznia 1575. Wybór ten został następnie zatwierdzony przez sejm, natomiast w roku 1583 sejm konwokacyjny przyjął zasadę zgodnie z którą interrexem miał być zawsze prymas Polski, który dodatkowo uzyskiwał uprawnienie do zwoływania sejmów po śmierci dotychczas panującego króla oraz ogłoszenia nowego władcy. 

Królowie Polski ogłoszeni przez interrexów

Zazwyczaj w przypadku ogłoszenia nowego króla rola interrexa była oczywista, bo też i wybór był jednoznaczny. Jak pokazuje to poniższa tabela, zdarzały się jednak w historii Polski sytuacje sporne co do obsadzenia tronu naszego państwa. Do pewnego momentu kontrkandydat nie był po prostu obwoływany przez prymasa, lecz w roku 1589 kwestia ta miała zostać uregulowana. Otóż Stanisław Karnowski oraz senatorowie zwrócili się w tej sprawie do papieża. Sykstus V wydał wtedy bullę, w której jasno stwierdzono, że tylko i wyłącznie prymas jest uprawniony do tego, aby informować o dokonaniu wyboru króla oraz koronować nowo wybranego władcę.

Z wyborem z roku 1575 wiąże się ciekawa historia, z interrexem w tle. Otóż Jakub Uchański ogłosił wtedy królem Maksymiliana II Habsburga, jednakże szlachta sprzeciwiła się temu, udzielając poparcia Stefanowi Batoremu. Spowodowało to wycofanie się Jakuba Uchańskiego z działalności politycznej. Jeśli szukasz więcej ciekawostek, sprawdź także ten artykuł o 10 najmniej znanych królach Polski.

Kompetencje interrexa w odniesieniu do państwa

Jakie uprawnienia posiadał interrex? Dysponował on szeregiem kompetencji, które dotyczyły bieżącego zarządzania państwem i miały charakter, można by powiedzieć, administracyjno-ustrojowy. Znaczna ich część była natomiast bezpośrednio związana z elekcją kolejnego króla. Otóż interrex:

• informował o śmierci króla oraz o fakcie nastania bezkrólewia;
• wyznaczał sejmiki i sejm konwokacyjny, wcześniej jednak naradzając się z senatorami;
• prezentował porządek obrad zarówno konwokacji, jak i sejmu elekcyjnego;
• wyznaczał deputatów z senatu;
• przyjmował posłów z innych państw, jak też i wyprawiał posłów polskich;
• de facto więc, jak byśmy to teraz określili, reprezentował państwo na zewnątrz;
• natomiast już podczas samej elekcji króla objeżdżając na koniu pole elekcyjne zliczał głosy;
• po głosowaniu natomiast nominował króla, jednocześnie informując wybraną osobę o tym fakcie;
• król-elekt następnie składał przysięgę na pacta conventa, którą prymas-interrex od niego przyjmował;
• w momencie koronacji przekazywał nowemu królowi państwo;
• natomiast na sejmie koronacyjnym przedstawiał sprawozdanie z okresu, kiedy pełnił swoją funkcję (Pietrzak, s. 67-68).

Trzeba jednak podkreślić, że samo funkcjonowanie interrexa w Polsce, jak i jego kompetencje opierały się nie na twardym, ustanowionym prawie, a na zwyczaju lub też na precedensach. Brak było bowiem konkretnych konstytucyjnych uregulowań prawnych w odniesieniu do tego stanowiska. Zakres jego kompetencji zmieniał się także w czasie. Pierwotnie swoje decyzje podejmował samodzielnie, lub też korzystając z rad senatorów. Od roku 1632 do 1764 dodatkowo otrzymywał konsyliarzy, ale nie tylko z senatu, ale i Izby Poselskiej. Przykładem zaś precedensu był sposób pełnienia tej funkcji przez Władysława Łubieńskiego, który mianował osoby nie tylko na urzędy kościelne, ale i świeckie. Jego decyzje zostały jednak później zatwierdzone przez Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Zdarzały się jednak i sytuacje odwrotne, kiedy to prymasowie Polski pomimo braku pełnienia tej funkcji korzystali z nadanych interrexom zwyczajowo uprawnień. I tak Zbigniew Oleśnicki, Fryderyk Jagiellończyk i Andrzej Boryszewski zwoływali zjazdy elekcyjne, Wincenty Kot, Fryderyk Jagiellończyk i Andrzej Boryszewski (ta para pojawia się ponownie, to nie jest błąd) ogłaszali wybór nowego króla, zaś Zbigniew Oleśnicki i Fryderyk Jagiellończyk kierowali elekcjami królów. Ciekawostką jest, że za panowania królów z dynastii Sasów, czyli Augusta II i Augusta III, którzy często wyjeżdżali z Polski do Saksonii, władze tymczasowo przejmowali prymasi, nie oznaczało to jednak oczywiście pełnienia przez nich funkcji interrexa (król nadal był królem), natomiast prymasi ci korzystali z ius maiestaticum, czyli prawa monarszego. 

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia:

1. 1050 lat chrześcijaństwa w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, Warszawa 2016.
2. Jerzy Pietrzak, Przywileje i godności Prymasów Polski, „Studia Prymasowskie” nr 5/2011.
3. Oficjalna strona Prymasa Polski, http://prymaspolski.pl/, dostęp: 18.02.2021.