Księstwo Warszawskie - data powstania, ustrój, podział administracyjny, armia
Sprzyjające okoliczności sprawiły, że Polacy na początku XIX wieku dzięki sojuszowi z Napoleonem otrzymać mieli namiastkę państwowości. Jego powstanie stało się możliwe dzięki zwycięstwom Wielkiej Armii nad Prusami i później nad Austrią. Ciekawostką jest, że flaga Księstwa Warszawskiego, była, jak obecna polska, biało-czerwona. Nie było ono jednak tak wielkie, jak wcześniejsza Polska, jego gospodarka też była słabsza. Ustrój - monarchia konstytucyjna - nie sprawiał też, że mogło istnieć jako królestwo, bowiem i władcą Księstwa nie był Polak. Niestety wraz z porażką Napoleona w Rosji zaczęła się powolna likwidacja Księstwa. Przestało istnieć w roku 1815, zaś jego upadek formalnie przypieczętowały ustalenia kongresu wiedeńskiego.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Jak powstało Księstwo Warszawskie? Konstytucja. Likwidacja Księstwa
Księstwo Warszawskie zostało utworzone na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Tylży w dniach 7-9 lipca 1807 roku. To, z jakich ziem powstało uzależnione było bezpośrednio od działań wojennych armii Napoleona i pokonanych państw. Pierwotnie obejmowało ziemie, które znalazły się w zaborze pruskim po drugim i trzecim rozbiorze, a także częściowo te z pierwszego rozbioru. Księstwo miało wtedy powierzchnię 104 000 km2 oraz ludność w liczbie 2,6 miliona mieszkańców. Przyłączone później ziemie zaboru austriackiego powiększały terytorium Księstwa o dodatkowe 54 000 km2.W granicach Księstwa nie miał znaleźć się Gdańsk, który został wyodrębniony jako Wolne Miasto. Po pokonaniu Austrii przez wojska Napoleona na mocy traktatu z Schönbrunn (14 października 1809 roku) do Księstwa przyłączono także ziemie z trzeciego zaboru austriackiego.
Sprawy ustroju oraz prawa regulowała konstytucja Księstwa Warszawskiego, która została ustalona i nadana mu podczas pobytu Napoleona w Dreźnie od 17 do 22 lipca 1807 roku. Główną rolę administracyjną odegrał w tym procesie francuski sekretarz stanu Hugo B. Maret, obecni byli również polscy delegaci z księciem Józefem Poniatowskim, jednakże w większości konstytucja miała zostać wprost podyktowana przez Napoleona. 22 lipca konstytucja została podpisana przez Napoleona, natomiast polscy delegaci uczynili to samo dzień później. Sam tzw. okres konstytucyjny funkcjonowania Księstwa Warszawskiego obejmował okres od lipca 1807 roku do czerwca roku 1812.
Stopniowy upadek Księstwa zaczął się po przegranej przez Napoleona kampanii na Moskwę z 1812 roku. Tak, jak powstało Księstwo, tak i miało przestać istnieć: w analogii do losów armii napoleońskiej. Już w lutym następnego roku w Warszawie stanęły wojska rosyjskie, a rząd musiał się ewakuować do Krakowa. Później został rozwiązany. Na zajętych terenach car Rosji ustanowił zarząd Rady Najwyższej Tymczasowej. Później, na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego ziemie Księstwa zostały rozparcelowane w ten sposób, że zachód z Poznaniem i Bydgoszczą powrócił do Prus, natomiast z reszty ziem 20 czerwca 1815 roku utworzono Królestwo Polskie. Księstwo Warszawskie przestało istnieć. Jak na ironię (może na złość Polakom?) traktaty formalnie kończące prawne funkcjonowanie Księstwa Warszawskiego zostały przez zaborców zawarte 3 maja 1815 roku.
Ustrój i organy władzy Księstwa Warszawskiego
Ustrój, władza wykonawcza i sądownicza
Ustrojowo Księstwo Warszawskie było dziedziczną monarchią konstytucyjną. Jego pierwszym władcą został król saski Fryderyk August, który uzyskał tytuł księcia warszawskiego. Król-książę miał możliwość mianowania wicekróla lub prezesa rady ministrów. Jego kompetencje zresztą w odniesieniu do osób pełniących jakiekolwiek funkcje były niemalże nieograniczone: mógł odwołać każdego, kto nie pełnił swojej funkcji dożywotnio. Tyle konstytucja. Warto przy tej okazji wspomnieć, że równocześnie z jej przygotowywaniem została 22 lipca 1807 roku zawarta konwencja francusko-saska, która w pewnym zakresie ograniczała zakres zwierzchności Fryderyka Augusta nad Księstwem Warszawskim.
Władzę wykonawczą pełniła Rada Stanu, która miała działać pod przewodnictwem króla, wicekróla lub prezesa. W jej skład wchodzili ministrowie. Na czele Rady stanął Stanisław Kostka Potocki. Jego rząd liczył 6 ministrów: sprawiedliwości, wewnętrzny i czci religijnej, policji, przychodów i skarbu oraz wojny. Tę ostatnią funkcję pełnił książę Józef Poniatowski. Kwestie zaś polityki zagranicznej miały pozostawać w gestii prezydenta Francji, pod tym względem zatem Księstwo nie było suwerenne. Władza ustawodawcza Księstwa należała do sejmu głównego, który składał się z dwóch izb: poselskiej i senatorskiej. Sejm miał zbierać się co dwa lata na okres nie dłuższy niż 15 dni.
Zgodnie z konstytucją źródłem prawa cywilnego w Księstwie był Kodeks Napoleona. Zarówno procesy karne, jak i cywilne miały mieć charakter publiczny. W każdym powiecie funkcjonować miał jeden sąd pokoju, w każdym departamencie miał się znajdować trybunał cywilny w pierwszej instancji, zaś na dwa departamenty miał przypadać jeden sąd sprawiedliwości kryminalnej. Przewidziano istnienie jednego sądu apelacyjnego (odzewnego). Ponadto król dysponował prawem łaski. Sprawdź także ten artykuł na temat Konstytucji Księstwa Warszawskiego.
Sejm Księstwa Warszawskiego
Izba senatorska składała się z 18 członków: po 6 biskupów, wojewodów i kasztelanów. Biskupi byli mianowani przez króla z nadania Stolicy Świętej, natomiast zarówno wojewodowie, jak i kasztelani byli mianowani przez króla. Funkcja senatora Księstwa warszawskiego miała być dożywotnia. Przewodzić obradom miał mianowany przez króla senator. W kwestii procedury ustawodawczej senat miał potwierdzać przyjęte prawo z wyjątkiem trzech sytuacji: gdy prawo zostało przyjęte niezgodnie z procedurami lub też pod naciskiem, jeżeli prawo nie zostało przyjęte większością głosów lub też uznano, że przyjęcie danego prawa może godzić w bezpieczeństwo Księstwa lub też przeczy zapisom konstytucji.
Konstytucja Księstwa przewidywała ciekawą formułę przełamywania impasu w przypadku, gdyby senat odmówił przyjęcia określonego prawa. Król mógł w takiej sytuacji powołać nowych senatorów, nie w większej jednak liczbie niż dodatkowych 6 wojewodów i kasztelanów. Następnie przekazywał prawo do ponownego rozpatrzenia. W sytuacji skorzystania przez króla z tego prawa miejsca zajmowane przez wojewodów i kasztelanów przestawały być odnawiane aż do momentu, kiedy ich liczba ponownie powróciłaby do początkowych 6. Po włączeniu do Księstwa ziem dawnego zaboru austriackiego dokonano zmiany w ilości senatorów, dodając po 4 do każdej z reprezentowanych grup. Z kolei wspomniana powyżej specjalna procedura zwiększyć mogła po wprowadzonych zmianach liczbę wojewodów i kasztelanów do 20.
Izba poselska miała składać się ze 100 posłów, przy czym byli oni wyłaniani w dwojaki sposób. 60 z nich miało być wyłanianych na sejmikach rozumianych jako zgromadzenia szlachty w powiatach. Pozostałych 40 stanowili reprezentanci gmin. Analogicznie, jak w przypadku senatu, po powiększeniu terytorium Księstwa zwiększono liczbę reprezentantów powiatów z 60 do 100, zaś reprezentantów gmin z 40 do 66. W pierwotnej wersji konstytucji zapisano, że w całym Księstwie miało być łącznie 40 zgromadzeń gminnych, przy czym w samej Warszawie przewidziano ich 8. Po 1810 roku dodano jeszcze 26 zgromadzeń gminnych, z których w samym Krakowie miało być ich 4, zaś pozostałe 22 przypadały na resztę przyłączonych terenów. W ramach jednego zgromadzenia gminnego powinno było być przynajmniej 600 osób posiadających prawo głosu.
Ciekawym elementem funkcjonowania izby poselskiej była rotacja jej członków, podobna do tej, jaką znamy z Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych. Pełna kadencja trwać miała 9 lat, natomiast co trzy lata wymianie miała podlegać 1/3 posłów, zaś w przypadku pierwszej kadencji izby 1/3 posłów miała pełnić swoją funkcje przez 3 lata, zaś kolejna 1/3 przez 6. Posłowie musieli mieć ukończone 24 lata. Na czele izby stał wybrany spośród posłów marszałek, który był mianowany przez króla. Oprócz procedowania prawa, konstytucja zobowiązywała Izbę do wyłaniania trzech pięcioosobowych komisji: przychodów skarbowych, prawodawstwa cywilnego oraz prawodawstwa kryminalnego.
Samorząd w Księstwie Warszawskim
Początkowo Księstwo Warszawskie zostało podzielone na 6 departamentów, były to departamenty warszawski, płocki, łomżyński, kaliski, poznański i bydgoski. Później, po wojnie z Austrią na przyłączonych ziemiach utworzono także departamenty radomski, krakowski, siedlecki i lubelski. Ostatecznie zatem Księstwo administracyjnie było podzielone na 10 departamentów. Formalnie stało się to na mocy Dekretu o przystosowaniu ustawy konstytucyjnej Księstwa Warszawskiego do kraju po-austriackiego z dnia 24 lutego 1810 roku. Organy na niższych szczeblach administracji samorządowej regulowały przepisy konstytucji. Nazewnictwo osób kierujących administracją zostało przeniesione z ówczesnych wzorców francuskich.
| departament | powiat | municypalność | |
|---|---|---|---|
| Osoba stojąca na czele | prefekt | podprefekt | burmistrz/prezydent |
| Główne organy | Rada departamentowa | Rada powiatowa | Rada municypalna |
| Liczba członków | 16-24 członków | 9-12 członków | W zależności od liczby mieszkańców: ● do 2500 mieszkańców: 10 członków; ● 2500-5000 mieszkańców: 20 członków; ● powyżej 5000 mieszkańców: 30 członków |
Dodatkowo w przypadku departamentów przewidziano istnienie rady interesów spornych, liczącą od 3 do 5 członków.
Armia Księstwa Warszawskiego
Regulacje prawne, wojna z Austrią
Kwestia sił zbrojnych Księstwa została również uregulowana w konstytucji. Zgodnie z nią armia Księstwa miała liczyć 30 000 żołnierzy. Ustalono również pewną ciekawą zależność, jaka łączyła Księstwo i Królestwo Saksonii, otóż król miał możliwość wezwania do Saksonii części armii Księstwa, jednakże musiał w zamian przysłać wojsko saskie w analogicznej liczbie. W trakcie kilkuletniej historii Księstwa jego wojsko miało zostać kilkakrotnie użyte a nawet prowadzić walkę obronną.
W roku 1809 Księstwo miało się zmierzyć z Austrią, która weszła wtedy w skład piątej koalicji antynapoleońskiej. Armia Księstwa nie była wtedy gotowa do walki, jednakże musiała zmierzyć się z wojskami austriackimi, które wkroczyły na teren Księstwa i kierowały się na Warszawę. Stosunek sił był niekorzystny: Austria wysłała na Księstwo 31 500 żołnierzy, podczas gdy ono samo mogło wystawić jedynie 15 000. Do istotnej bitwy doszło 19 kwietnia pod Raszynem. Dowodzący wojskami Księstwa książę Józef Poniatowski zdołał nieco spowolnić marsz Austriaków, którzy później jednak weszli do stolicy, która na mocy porozumienia z 21 kwietnia została oddana bez walki. Było to jednak posunięcie strategiczne, mające związać znaczące siły wroga w tym mieście.
Kiedy więc Austriacy musieli pilnować Warszawy, książę Poniatowski uderzył głównymi silami Księstwa na Galicję, gdzie równocześnie miało miejsce powstanie galicyjskie, czasem nazywanego „bezimiennym”. Akurat to powstanie jako jedno z nielicznych w polskiej historii zakończyło się sukcesem. Znacząca część tych ziem została wtedy wyzwolona. Z inicjatywy Poniatowskiego utworzono tam Rząd Wojskowy Tymczasowy Centralny. Na czele tamtejszego rządu stanął Stanisław Zamoyski. Był to specyficzny tymczasowy organizm quasi-państwowy, który nie został zajęty w imieniu Napoleona, ani też nie został od razu włączony do Księstwa Warszawskiego. Stało się to dopiero później na mocy wspomnianego już wcześniej traktatu. Po wojnie z Austrią Księstwo dysponowało 17 pułkami piechoty, 16 pułkami jazdy (wśród nich 10 pułków ułanów, 3 pułki strzelców konnych, 2 pułki huzarów i pułk kirasjerów) oraz pułkiem artylerii polowej.
Udział armii Księstwa Warszawskiego w działaniach poza granicami Księstwa
Jedną z przyczyn, dla których przed wojną z Austrią Księstwo dysponowało mniejszą, niż przewidziana w konstytucji liczbą żołnierzy był fakt, że ich część Napoleon sobie „pożyczył” na działania wojenne, które miały być prowadzone w Hiszpanii. Łącznie były to 3 pułki oraz kompania artylerii i kompania saperów, w łącznej liczbie 7 843 żołnierzy. Tylu wyruszyło z Księstwa przez Kostrzyn, Frankfurt nad Odrą, Torgau, Lipsk i Erfurt do Moguncji. Niestety tzw. straty marszowe były znaczne: po drodze utracono około 1 400 żołnierzy, którzy zachorowali po drodze i zostali w szpitalach, opóźnili się w marszu lub też zwyczajnie zdezerterowali.
Konstytucyjna liczebność armii Księstwa miała się później w praktyce zwiększyć, szczególnie w kontekście planowanej przez Napoleona wyprawy na Moskwę. W przededniu tej wojny armia Księstwa posiadała 11 pułków piechoty oraz 15 pułków jazdy. Dodatkowo w ramach każdego z pułków piechoty istniała kompania artylerii. Łącznie we wszystkich siłach Księstwa było wtedy 50 186 żołnierzy, z których jednak około 4 000 znajdowało się z różnych przyczyn w szpitalach. Był to stan na 11 maja 1812 roku. Ogółem natomiast według różnych źródeł i wliczając późniejszą mobilizację do wojny z Rosją Księstwo miało łącznie wystawić od 100 000 do 120 000 żołnierzy.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- R. Bielecki, Encyklopedia Wojen Napoleońskich, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2001.
- M. Handelsman, Konstytucje polskie 1791-1921, Polska Składnica Pomocy Szkolnych, Warszawa 1922.
- M. Kallas, Powstanie i ustrój Księstwa Warszawskiego (1807-1815), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Sectio F”, vol. LXII/2007.
- S. Kirkor, Pod sztandarami Napoleona, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1982.