Najazdy Witenesa na Mazowsze i bitwa pod Trojanowem. Starcia litwińsko-polskie
W 1294 roku spadł na ziemie polskie groźny najazd pogańskich Litwinów, dowodzonych przez księcia Witenesa. Po złupieniu Łęczycy napastnicy wycofali się na północny wschód. Pod Trojanowem dogonił ich książę kujawski Kazimierz II. W wymienionej miejscowości doszło do krwawej bitwy. Jej przebieg był od samego początku niekorzystny dla wojsk piastowskich, które musiały przyznać się do porażki.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Najazdy litewskie na Polskę – przyczyny i znaczenie
Pierwsza poświadczona źródłowo wyprawa litewska na ziemie polskie miała miejsce w 1209 roku. Od 1253 roku Litwini niemal co roku najeżdżali Polskę. Najczęściej kierowali się na Mazowsze i ziemię sandomierską.
Wojska litewskie, atakując Polskę, nie myślały bynajmniej o jej podboju. Ich wyprawy miały charakter rabunkowy, zaś głównym motorem ich organizowania był zamiar pochwycenia jak największej ilości łupów. Litwini szczególnie cenili sobie jeńców, których masowo osadzali w swej ojczyźnie (okolice Niewiąża, Wilii i Niemna).
Najazdy litewskie kierowały się głównie na tereny zagospodarowane, powodując ich depopulację. Straty w ludziach i mieniu w niektórych regionach Polski były znaczne. W czasie jednego z najazdów litewskich śmierć poniósł książę mazowiecki Siemowit I (1262). Wyprawy pogan przyczyniły się do powstania w ówczesnym społeczeństwie polskim negatywnego obrazu Litwinów jako grabieżców.
Litwini, co warto w tym miejscu szczególnie uwypuklić, występowali także jako sojusznicy książąt kujawskich i mazowieckich, którzy nie wzbraniali się od ich wykorzystywania przeciwko sobie. Erę wspólnych wystąpień polsko-litewskich zapoczątkował książę Konrad Mazowiecki (zm. 1247), kilkukrotnie korzystając z pomocy pogan podczas zmagań o Kraków (1229, 1241, 1243, 1244 i 1246).
Kosztem Polaków władcy litewscy, mówiąc w wielkim skrócie, zbudowali swoje „imperium”. Część książąt piastowskich, zamiast z nimi walczyć, wolała się z nimi porozumieć. I tak np. Bolesław II płocki sprzymierzył się z księciem Trojdenem, poślubiając jego córkę Gaudemundę, która na chrzcie otrzymała imię Zofia. Małżeństwo to stanowiło swego rodzaju precedens w stosunkach polsko-litewskich, tym bardziej, iż Kościół zakazywał zawierania małżeństw mieszanych (chrześcijańsko-pogańskich). Pomimo przyjęcia chrztu przez Mendoga, państwa europejskie, w tym Krzyżacy, uznawali Litwę za kraj pogański.
Wielki najazd Witenesa na Mazowsze w 1294 roku
Okoliczności towarzyszące wyprawie
Pod koniec lat 80. XIII wieku rywalizujący ze sobą książęta mazowieccy Konrad II czerski i Bolesław II płocki pogodzili się, wobec czego automatycznie ustały najazdy litewskie na Mazowsze. Odtąd poganie zaczęli intensywnie najeżdżać Kujawy i Małopolskę. W 1290 roku Litwini pod wodzą niejakiego Jesbuty w liczbie 500 wojowników wkroczyli na Kujawy, obławiając się niemałymi łupami.
Kolejna wyprawa Litwinów miała miejsce dwa lata później (1292). Ich działaniami koordynował książę Witenes (syn Pukuwera). Książęta kujawscy Władysław Łokietek i Kazimierz II w obliczu niespodziewanego najazdu wroga zwrócili się z prośbą o pomoc do Zakonu Krzyżackiego.
Krzyżacy wprawdzie wyruszyli do boju przeciwko wojskom litewskim, jednak widząc, jak książęta polscy uciekli przed nimi w popłochu, postanowili wycofać się z zagrożonego rejonu na bezpieczną odległość. Sugeruje się, iż istotny wpływ na postawę Zakonu, któremu bynajmniej nie zależało na pobiciu napastników, miały ich niewystarczające siły.
Bitwa pod Trojanowem (1294) – przebieg
Według krzyżackiego kronikarza Piotra z Dusburga kolejny najazd litewski na ziemie polskie odbył się jeszcze w 1292 roku w Zielone Święta (25 maja). Współcześni historycy podaną datę uznają za nieścisłą, uważając, iż wyprawa pogan w rzeczywistości nastąpiła dwa lata później – w 1294 roku.
Tak jak poprzednio na czele najazdu stanął książę Witenes. Zdaniem Piotra z Dusburga wiódł on ze sobą 800 Litwinów. Z kolei później piszący Jan Długosz (1415-1480) pisał o 1800 wojownikach, których miały dodatkowo wspomagać zastępy Prusów i Żmudzinów.
Celem ataku pogan była ziemia łęczycka, rządzona podówczas przez księcia Kazimierza II. Historycy sądzą, iż podczas tego najazdu z Litwinami współpracował Bolesław II. Pojawiły się nawet głosy, iż książę płocki namówił swoich dotychczasowych sojuszników, aby spustoszyli władztwo księcia Kujaw.
W toku najazdu Litwini zabili 400 Polaków. Zdobyli też kolegiatę w Tumie, którą następnie puścili z dymem. Przy okazji złupili wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość. Ponoć do ich niewoli dostało się tak wielu brańców (w tym księża), że na każdego Litwina przypadało 20 chrześcijan.
Podobnie jak w 1292 roku Polacy próbowali przeciwstawić się Litwinom. Kazimierz II łęczycki wyruszył nawet w pościg za wycofującymi się w kierunku Litwy łupieżcami. Ostatecznie dopadł ich pod Trojanowem, nad brzegami Bzury. Wydawało się, iż Polacy mają zwycięstwo na wyciągnięcie ręki. Tak się jednak ostatecznie nie stało. Na przeszkodzie stanął książę płocki Bolesław, który doprowadził do zawieszenia broni. Sprawdź także ten artykuł o polskich władcach, którzy zginęli w bitwach.
Śmierć Kazimierza II łęczyckiego
Litwini swoim zwyczajem nie dotrzymali rozejmu i w najmniej spodziewanym momencie zaatakowali Polaków, którzy byli kompletnie nieprzygotowani do walki. Z racji tego, iż wojsk polskich było wówczas zdecydowanie mniej niż oddziałów litewskich, bitwę od początku do końca kontrolował Witenes.
W trakcie starcia zginął książę łęczycki Kazimierz II, walcząc odważnie w pierwszych szeregach. Jego śmierć sprawiła, iż bitwa pod Trojanowem praktycznie dobiegła końca, zaś wielu Polaków rozpierzchła się po okolicy. Część z nich potonęła w Bzurze, która wystąpiła (wskutek intensywnych deszczów) z brzegów.
W ferworze walki śmierć zajrzała także w oczy księciu płockiemu Bolesławowi II. W 1295 roku potwierdził on Wawrzyńcowi, kasztelanowi z Białej, posiadanie wsi Popień i Milecin w zamian za uratowanie mu życia rok wcześniej. Jak wynikałoby z tego, Bolesław miał w 1294 roku sporo szczęścia.
Porażka Polaków pod Trojanowem była największym zwycięstwem Litwy podczas dotychczasowych zmagań między obu państwami. Po tym wydarzeniu wojska litewskie jeszcze nieraz zaglądały na ziemie piastowskie. Ich najazdy zatrzymało dopiero podpisanie unii personalnej między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim w 1385 roku. Zanim jednak do tego doszło, Polacy musieli się sporo nacierpieć.
Autor: Mariusz Samp
Bibliografia:
- Błaszczyk Grzegorz, Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych do współczesnych, t. 1, Trudne początki, Poznań 1998.
- Gieysztor A., Działania wojenne Litwy w r. 1262 i zdobycie Jazdowa, [w:] Studia historyczne Stanisławowi Herbstowi na sześćdziesięciolecie urodzin w upominku uczniowie, koledzy, przyjaciele (Zeszyty Naukowe – Wojskowa Akademia Polityczna, Seria Historyczna), Warszawa 1967.
- Krawcewicz A., Powstanie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Białystok 2003.
- Powierski Jan, Polityczne tło małżeństwa Bolesława II mazowieckiego z córką Trojdena litewskiego Gaudemudą Zofią, [w:] Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów, red. Krystyna Zielińska-Melkowska, Toruń 1997.
- Szweda Adam, Sprawa najazdu litewskiego na Mazowsze w 1302 r., [w:] Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów, red. Krystyna Zielińska-Melkowska, Toruń 1997.
- Teterycz-Puzio Agnieszka, Książęta mazowieccy wobec państwa litewskiego w XIII wieku – walka czy współpraca?, „Zapiski Historyczne” 75 (2010), 1.
- Teterycz-Puzio Agnieszka, Na rozstajnych drogach, Mazowsze a Małopolska w latach 1138-1313, Słupsk 2012.
- Teterycz-Puzio Agnieszka, Przyczyny i cele najazdów litewskich na ziemię sandomierską w XIII w., „Rocznik Lubelski” 35 (2009).
- Wróbel Piotr, Bitwa pod Trojanowem (10 czerwca 1294) [https://twojahistoria.pl/encyklopedia/leksykon-bitew/bitwa-pod-trojanowem-10-czerwca-1294; dostęp: 21.05.2021].