Najsilniejsze dzielnice w trakcie rozbicia dzielnicowego - daty, władcy, znaczenie
Testament Bolesława Krzywoustego stał się przyczyną trwającego przez ponad półtora wieku okresu rozbicia dzielnicowego w Polsce. W czasie tym nasze państwo stopniowo rozpadało się na coraz to mniejsze księstwa, by na początku XIV wieku ponownie zostać zjednoczone. Jednakże i w tym okresie istnieli władcy, książęta, którzy podejmując działania dyplomatyczne, ale przede wszystkim staczając kolejne bitwy umacniali swoje dzielnice tak, aby rosła ich siła. Przyjrzyjmy się które z nich miały na kolejnych etapach największe znaczenie w Polsce, przy czym za dzielnice w tym kontekście będziemy rozumieć całość ziem, nad którymi swoje panowanie rozciągał pojedynczy władca.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o rozbiciu dzielnicowym.
Z tego artykułu dowiesz się:
Najsilniejsze dzielnice w trakcie rozbicia dzielnicowego do końca XIII wieku
Rozbicie dzielnicowe: początek
Pierwszą najsilniejszą dzielnicą były niewątpliwie ziemie znajdujące się pod władaniem Władysława Wygnańca. Był on pierwszym księciem seniorem, a zatem zarządzał on nie tylko dzielnicą, którą przyznawał mu testament Krzywoustego (Śląsk i Opolszczyzna) ale i dzielnicą senioralną, w skład której wchodziły ziemia krakowska, środkowa Polska oraz Gniezno. Był zatem w posiadaniu najważniejszych ziem, które również miały największą ilość mieszkańców. Nie koniec jednak na tym. Jako książę zwierzchni sprawował bowiem zwierzchnictwo za pośrednictwem namiestnika nad Pomorzem Wschodnim, podlegał mu również książę Pomorza Zachodniego.
W latach 70. i 80. XII wieku najważniejszym księciem w Polsce był Kazimierz Sprawiedliwy, rządzący w Krakowie. Do niego również należała wtedy większość ziem państwa polskiego. Jedynie Wielkopolska i Śląsk nie podlegały jego władzy. Trzeba jednak podkreślić, że w odniesieniu do czasów Władysława Wygnańca Kazimierz nie sprawował już zwierzchności nad Pomorzem Zachodnim, ponieważ tamtejszy książę Bogusław złożył hołd cesarzowi Niemiec, co oznaczało jego równość z Kazimierzem.
Początek XIII wieku to ponownie zmiana krajobrazu Polski. Tym razem najsilniejszym księciem był w niej Leszek Biały. Podobnie, jak Kazimierz Odnowiciel rządził on w Krakowie, ale nie tylko. Rządził także ziemiami sandomierską, łęczycką i sieradzką. Utrzymał również zwierzchnictwo nad Pomorzem Wschodnim, wyznaczając namiestników sprawujących tam rządy w jego imieniu. Za sprzymierzone z Leszkiem można było uznawać wtedy Mazowsze, gdzie rządził jego brat, Konrad. Poza zasięgiem Leszka znajdowały się, podobnie jak w przypadku Kazimierza Odnowiciela, Wielkopolska i rozdrobniony Śląsk.
Rozbicie dzielnicowe: okres środkowy
Następnym w kolejności księciem, który pod swoją władzą skupił większość ziem polskich był Henryk Brodaty, również książę krakowski, wybrany w elekcji podczas wiecu. Oprócz władania ziemią krakowską był również wtedy dziedzicznym władcą we Wrocławiu i na Śląsku wrocławskim. Ponadto w charakterze regenta sprawował władzę w imieniu nieletnich książąt nad ziemiami opolską i sandomierską. W trakcie swojego panowania udało mu się również poszerzyć swoje terytorium. Skutecznie zaatakował bowiem i przyłączył do swojego księstwa większą część Wielkopolski, gdzie osadził podlegającego mu swojego syna, Henryka Pobożnego. Siła władzy Henryka Brodatego była wtedy na tyle duża, że podjął nawet starania o uzyskanie korony królewskiej, chociaż nie zakończyły się one sukcesem.
Druga połowa XIII wieku przyniosła polskim księstwom jeszcze większe rozdrobnienie, nie było już wśród nich tak dużych, jak te, którymi rządzili Leszek Biały czy Henryk Brodaty. Niemniej trzy z nich w tamtym okresie zasługiwały na większą uwagę, bowiem udało im się ostać we w miarę jednolitej formie. Pierwszą z nich była oczywiście Małopolska z Krakowem, najważniejszym miastem w Polsce. W tamtych latach panował w nim Bolesław Wstydliwy, który dodatkowo rządził Sandomierszczyzną. Dzielnica ta była silna gospodarczo. Zbiegały się w niej szlaki handlowe, kwitło także rolnictwo i przemysł, bowiem na tym obszarze istniały kopalne soli i ołowiu. Dzielnica ta została dodatkowo wzmocniona po śmierci Bolesława, kiedy objął w niej władzę Leszek Czarny, książę sieradzki. Ta ziemia została wtedy przyłączona do dzielnicy, jednakże po jego śmierci Sieradz ponownie się odłączył, a władcą tego księstwa został brat Leszka Władysław Łokietek.
Drugą istotną dzielnicą była Wielkopolska z Gnieznem, również grodem o dużym znaczeniu dla Polski. W skład tej dzielnicy wchodziły dwa główne księstwa: poznańskie i właśnie gnieźnieńskie. W Wielkopolsce również dobrze funkcjonowało rolnictwo, rozwijał się też handel. Była to też dzielnica stosunkowo ludna, z licznymi miasteczkami. Trzecim natomiast ośrodkiem był Śląsk z ważnym miastem – Wrocławiem. Zwierzchnictwo nad tym terenem sprawował nawet tymczasowo król Czech Przemysł Ottokar II, a następnie władzę przejął tam jego siostrzeniec Henryk IV Probus, który w pewnym momencie myślał nawet o koronie królewskiej.
Najsilniejsze dzielnice w trakcie rozbicia dzielnicowego: okres schyłkowy
Do momentu zakończenia okresu rozbicia dzielnicowego istniały jeszcze tylko dwie silne dzielnice, warte by je tutaj wymienić. Pierwsza z nich nie była rządzona przez księcia z Polski. Pod koniec XIII wieku księciem krakowskim bowiem został król Czech Wacław II. W przeciwieństwie do innych książąt krakowskich nie rządził jednak początkowo Sandomierzem, które było pod kontrolą Władysława Łokietka. W latach 90. Wacław jednak zdobył Sandomierz a także Sieradz, a ponadto w latach 1292-1294 czterej książęta śląscy zostali zmuszeni do złożenia mu hołdu.
W roku natomiast 1300, kiedy Władysław Łokietek został odsunięty od władzy w Wielkopolsce dzielnica ta również uznała zwierzchność Wacława II, który w tym samym roku koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Rządził wtedy oprócz Wielkopolski i Małopolski także Kujawami, Pomorzem Gdańskim oraz ziemiami łęczycką i sieradzką. Jedynie Mazowsze i Śląsk wrocławski pozostawały poza jego kontrolą. Z powodu jednak rządzenia a raczej zarządzania Polską z Pragi król polski i czeski zaczął tracić w Polsce poparcie.
Panowanie rodu Przemyślidów w Polsce skończyło się po naturalnej śmierci Wacława II i zamordowaniu Wacława III otworzyło drogę ostatniemu z ważnych książąt dzielnicowych, Władysławowi Łokietkowi, który powrócił z zagranicy, czekały go jednak przedtem liczne bitwy. Władysław zajął ziemię wiślicką, Małopolskę i Kraków. Kolejno jego władze uznały także Sandomierz, Sieradz, Łęczyca, Kujawy i Pomorze Gdańskie. Tę ostatnią ziemię stracił w dość specyficznych okolicznościach. Będąc zajętym sprawami na Rusi nie mógł obronić Pomorza przed najazdem Brandenburczyków, upoważnił więc dowódcę Gdańska do rozmów z Krzyżakami, którzy mieli obronić Gdańsk i Pomorze. Dokonali tego w istocie, ale za tę usługę wystawili Łokietkowi rachunek tak wysoki, że ten nie miał możliwości go zapłacić.
Niemniej jednak w późniejszym czasie Łokietkowi udało się przejąć władzę w ostatniej ważnej dzielnicy: w Wielkopolsce. Wielkość terytorium, nad którym rozciągał swoją władzę sprawiła, że zaczął tytułować się heres totius Regni Poloniae i za zgodą papieża 20 stycznia 1320 roku koronował się na króla zjednoczonej Polski, kończąc tym samym okres rozbicia dzielnicowego. Nie wszystkie jednak ziemie piastowskie znalazły się w jego państwie. Pozostały poza nim Mazowsze, część Śląska, oraz ziemia lubuska.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- M. K. Barański, Historia Polski średniowiecznej, Zysk i S-ka, Poznań 2012.
- R. Grodecki, S. Zachorowski, Dzieje Polski średniowiecznej, tom I do roku 1333, Wydawnictwo Platan, Kraków 1995.
- P. Jasienica, Polska Piastów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.