Polskie Państwo Podziemne - geneza, struktury, działalność, dowódcy
Wrzesień roku 1939. Rozpoczęła się II wojna światowa. Regularne działania wojenne wobec agresji ze strony dwóch najeźdźców przy braku reakcji militarnej zachodnich sojuszników były dla Polski skazane na porażkę. Trzeba było podjąć odpowiednie działania, aby na terenie okupowanego państwa utworzona została odpowiednia struktura konspiracyjna. Tak powstało Polskie Państwo Podziemne. Konieczne było powstanie w jego ramach odpowiednich struktur odpowiedzialnych przede wszystkim za walkę z okupacją. Prezentujemy najważniejsze informacje o nich, o tym, jaka była geneza ich utworzenia, jak wyglądała ich działalność oraz związane z nimi ciekawostki.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o II wojnie światowej.
Z tego artykułu dowiesz się:
Polskie Państwo Podziemne: powstanie, najważniejsze informacje
Polskie Państwo Podziemne – struktura wojskowa: geneza, powstanie, ewolucja
Jeszcze w trakcie trwania kampanii wrześniowej zdawano sobie sprawę z tego, że zanim nadejdzie pomoc ze strony zachodnich sojuszników, niezbędne będzie podjęcie działalności konspiracyjnej. Jak wiemy, w 1939 roku żadna militarna pomoc z zachodu jednak nie nadeszła. Dlatego tym ważniejsze okazało się tworzenie struktur przyszłego państwa podziemnego. Jeszcze w nocy z 26 na 27 września na wniosek generała Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego powołana została Służba Zwycięstwu Polski. Uzyskał w tej sprawie pełnomocnictwo marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Już w pierwszych kilku miesiącach do SZP przyłączyło się około 20 000 osób.
Kolejną organizacją, utworzoną tym razem z inicjatywy generała Władysława Sikorskiego był Związek Walki Zbrojnej, który został w dużej mierze oparty na strukturach SZP. Pierwszym komendantem ZWZ został gen. Kazimierz Sosnkowski. Powołano również komendantów okupacji niemieckiej i radzieckiej, tym pierwszym został gen. Stefan „Grot” Rowecki, natomiast drugim wspomniany już gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski.
ZWZ został w 1942 roku przekształcony w Armię Krajową, która jako pion wojskowy Polskiego Państwa Podziemnego przyjęła na siebie główny ciężar walki z okupantem. Pierwszy komendant AK Stefan Rowecki został aresztowany w czerwcu 1943 roku i zamordowany w więzieniu przez Niemców w sierpniu 1944. Jego następcą został Tadeusz Komorowski „Bór”. Ostatnim komendantem AK był Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, to on w dniu 19 stycznia 1945 roku wydał rozkaz, na mocy którego Armia Krajowa została rozwiązana.
Delegat Rządu na Kraj: geneza utworzenia, ciekawostki
Równocześnie miały powstać też struktury cywilne. Udział w tym miał powstały na emigracji Komitet dla Spraw Kraju. Co prawda wiosną 1940 roku przy ZWZ zorganizowany został Polityczny Komitet Porozumiewawczy, jednakże Komitet dla Spraw Kraju zadecydował o utworzeniu funkcji Delegata Rządu na Kraj. W grudniu 1940 roku premier rządu RP na uchodźstwie mianował pierwszego pełnomocnika rządu na kraj, którego celem było zbudowanie cywilnej administracji państwowej. Pierwszym, Tymczasowym Delegatem Rządu, który został wysłany z Francji, był Jan Skrobohaty-Jakubowski. Po nim funkcję Delegata pełniły jeszcze trzy osoby, związane z różnymi istniejącymi wciąż w podziemnej Polsce stronnictwami politycznymi.
| Imię i nazwisko | Stronnictwo polityczne | Okres pełnienia funkcji |
|---|---|---|
| Cyryl Ratajski | Stronnictwo Pracy | koniec 1940 – 5 sierpnia 1942 |
| Jan Piekałkiewicz | Stronnictwo Ludowe | do aresztowania przez gestapo 19 lutego 1943, zamordowany przez Niemców w więzieniu |
| Jan Stanisław Jankowski | Stronnictwo Pracy | do momentu aresztowania przez NKWD w marcu 1945 |
| Stefan Korboński (pełniący obowiązki) | Stronnictwo Ludowe | od kwietnia 1945 |
| Jerzy Braun | Stronnictwo Pracy | od 27 czerwca do zawieszenia działalności PPP |
Źródło: J. Sawicki, Jak budowano zręby Polskiego Państwa Podziemnego, „Biuletyn Informacyjny”, nr 10/2020, s. 5; B. Otwinowska, Więzień – Jerzy Braun, „Niepodległość i Pamięć”, nr 1/1997, s. 288; Polskie Państwo Podziemne, https://edukacja.ipn.gov.pl/download/210/376434/wystawaPPP1219m2.pdf, dostęp: 29.09.2021, s. 6.
Polskie Państwo Podziemne: struktura polityczna, geneza, powstanie, działalność
W ramach struktur administracji cywilnej na terenie okupowanej Polski zaczęły działać departamenty zajmujące się sprawami, za które poszczególne ministerstwa odpowiadały przed wojną, czyli ministerstwa „Spraw Wewnętrznych, Skarbu, Sprawiedliwości, Oświaty i Kultury, Rolnictwa, Przemysłu i Handlu, Pracy i Opieki Społecznej, Komunikacji, Poczt i Telegrafów, a także związanych z potrzebami wynikającymi z wojny – Likwidacji Skutków Wojny, Odbudowy i Robót Publicznych oraz Prasy i Informacji” (Sawicki, s. 5). Przewidziano również możliwość odzyskania przez Polskę ziem zachodnich, czego przejawem było powstanie Biura Ziem Nowych.
W ramach Polskiego Państwa Podziemnego funkcjonowały nawet organy, które można porównać do Parlamentu. Jeszcze w lutym 1940 roku utworzony został Polityczny Komitet Porozumiewawczy. W jego skład wchodzili przedstawiciele najważniejszych stronnictw politycznych oraz komendant ZWZ. Komitet funkcjonował w tej formie do wiosny 1943 roku, kiedy został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną, która z kolei w styczniu została przekształcona w Radę Jedności Narodowej.
Warto zatrzymać się tutaj przy jej działalności. W dniu 15 marca 1944 roku ogłosiła deklarację O co walczy naród polski. Głównym celem była oczywiście odbudowę suwerennej Polski. W trakcie trwania Powstania Warszawskiego wystosowana została Odezwa do Narodu Polskiego. Politycznie zakładano sojusz z USA, Wielką Brytanią i Francją oraz przyjazne relacje z ZSRR, o ile uzna granice Polski ustalone w momencie zawarcia układu ryskiego. Od Niemiec jako rekompensaty za wojnę oczekiwano włączenia do Polski Prus Wschodnich, Śląska Opolskiego oraz części Pomorza. 1 lipca 1945 roku, Rada wydała Manifest do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych. Był to swoisty protest przeciwko porozumieniu mocarstw w Jałcie w lutym 1945 roku i jego konsekwencjom dla Polski w momencie, w którym zakończyła się II wojna światowa (Szubarczyk, s. II-III). Sprawdź także ten artykuł o historii Żołnierzy Wyklętych.
Działalność Polskiego Państwa Podziemnego – najważniejsze informacje
Walka cywilna: kierownictwo, działania propagandowe, ciekawostki
Ważną częścią działalności szeroko rozumianego ruchu oporu była walka cywilna. W tym kontekście w polskim podziemiu istniały na pewnym etapie dwa kierownictwa: Kierownictwo Walki Cywilnej, które podlegało Delegatowi Rządu na Kraj oraz Kierownictwo Walki Konspiracyjnej funkcjonujące w ramach Komendy Głównej AK. Później obie te struktury zostały połączone i utworzono Kierownictwo Walki Podziemnej. W maju 1942 roku stosowną odezwą KWC określono nakazy walki cywilnej, które jednocześnie wyznaczały granice podporządkowania się okupantowi (Hull, s. 20). Działalność, jaką nadzorowało KWC dotyczyła różnych możliwości stawiania niemilitarnego oporu przez społeczeństwo, czyli np. sabotaży w zakładach pracy czy też przekonywania ludności do bojkotowania zaleceń wydawanych przez Niemców.
Istotną częścią walki z najeźdźcą była też walka propagandowa. Charakterystyczne dla tego czasu były słynne malowane w różnych miejscach kotwice Polski Walczącej (patrz zdjęcie). Była to część działalności w ramach tzw. małego sabotażu, również podlegającej KWC, realizowanego przede wszystkim przez Wawer. Innymi jej przejawami było wywieszanie biało-czerwonych flag z okazji świąt narodowych, malowanie polskich białych orłów, zrywanie niemieckich plakatów i ogłoszeń, rozlepianie ulotek, czy też umieszczanie w różnych miejscach napisów typu „Polska walczy”, czy też wezwań w rodzaju „pracuj powoli”, tudzież dyskredytowanie analogicznych napisów niemieckich. W tym kontekście też można natrafić na liczne ciekawostki.
Niezwykle rozbudowana była w Polskim Państwie Podziemnym działalność propagandowa prowadzona przy wykorzystaniu różnych wydawnictw. Łącznie w latach okupacji na terenie całej Polski ukazało się około 1 400 pism, z czego 325 drukiem. W maju 1940 roku na łamach organu prasowego „Polska Żyje” opublikowano zasady zachowania wobec okupantów, należało: używać języka polskiego, nie ułatwiać w żaden sposób Niemcom działalności, w tym poprzez pracę, bojkotować wydawnictwa i ogłoszenia niemieckie, nie umieszczać dwujęzycznych szyldów, nie podejmować okupantów w domach oraz nie wzywać ich do rozstrzygania sporów pomiędzy Polakami (Sawicki, s. 7). Nie można też nie wspomnieć o akcji N, której celem było prowadzenie działań propagandowych wobec Niemców. W jej ramach drukowane były pisma propagandowe w języku niemieckim, które podszywały się pod wydawnictwa opozycji antyhitlerowskiej. Jak podaje Jacek Sawicki przykładami takich pism były „Der Soldat” oraz „Der Hammer”.
Tajne sądownictwo w polskim podziemiu, podstawy działania, najważniejsze informacje
Jak pisze o tym Jacek Sawicki, dzięki postawie i podejściu ludności do struktur Państwa Podziemnego możliwe było nawet stworzenie struktur oświatowych oraz podziemnego sądownictwa. Posiadanie w ramach Polskiego Państwa Podziemnego swoistego wymiaru sprawiedliwości miało duże znaczenie, ponieważ oprócz okupacji sporym problemem dla polskiego społeczeństwa był rosnący poziom przestępczości. Podstawą prawną dla egzekwowania przestrzegania prawa był kodeks karny z roku 1932, jak przepisy wydane już w latach okupacji, np. te z maja 1940 roku.
Co ważne, przewidywano nawet karę śmierci, która groziła za „zdradę kraju, szpiegostwo, prowokację, denuncjację i prześladowanie oraz krzywdzenie ludności polskiej” (Szyprowski, s. 2-3). Orzekaniem zajmowały się z początku Sądy Kapturowe ZWZ, powołane 16 kwietnia 1940 roku, a później Wojskowe Sądy Specjalne działające przy Komendzie Głównej AK, jak i komendach okręgowych.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- W. Grabowski, Polskie Państwo Podziemne – aspekty cywilne (w:) K. Persak, P. Machewicz (red.), Polski wiek XX: II wojna światowa, Bellona, Warszawa 2010.
- E. Hull, Obywatel, żołnierz, partyzant – aspekty państwowości podziemia 1939 – 1945, „Studia Prawnoustrojowe”, nr 11/2010.
- J. Sawicki, Jak budowano zręby Polskiego Państwa Podziemnego, „Biuletyn Informacyjny”, nr 10/2020.
- B. Szyprowski, Podstawy prawne i działanie sądownictwa Komendy Głównej ZWZ/AK, „Wojskowy Przegląd Prawniczy”, nr 3/2012.
- B. Otwinowska, Więzień – Jerzy Braun, „Niepodległość i Pamięć”, nr 1/1997.
- Polskie Państwo Podziemne, https://edukacja.ipn.gov.pl/download/210/376434/wystawaPPP1219m2.pdf, dostęp: 29.09.2021.
- P. Szubarczyk, Fenomen PPP, „Dodatek Historyczny IPN”, nr 7/2007.