Powstania kozackie – daty, przyczyny, przebieg, najważniejsze punkty, skutki

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Przyczyny wystąpień kozackich

Jak wskazują historycy, przyczyny powstań kozackich były różnorakie. Najczęściej Kozacy chwytali za broń, kiedy próbowano ograniczyć im swobody i prawa, jakie nadali im królowie Stefan Batory i Zygmunt III Waza. Za sprawą wymienionych władców powołano do istnienia kozackie wojsko rejestrowe, w którym pełniono służbę za żołd. Konflikty najczęściej wywoływała sprawa wysokości rejestru, wynoszącego maksymalnie do siedmiu tysięcy ludzi. Podczas wojen władze Rzeczypospolitej Obojga Narodów dążyły, co naturalne, do powołania pod broń jak największej liczby Kozaków, których wykorzystywano do różnych działań. Kiedy jednak zagrożenie mijało, dążono do znacznego ograniczenia liczebności rejestru żyjących z wojny Kozaków, co siłą rzeczy musiało prowadzić do zaognienia sytuacji.

Powstania kozackie nie wybuchłyby również, gdyby nie istniały konflikty między Kozakami wypisanymi z rejestru (tzw. „wypiszczykami”) a Kozakami rejestrowymi. Ci pierwsi nie mogli zdzierżyć praw i przywilejów, jakimi nadal się cieszyli. „Wypiszczycy” na potęgę zbiegali na Sicz, nad dolny Dniepr, gdzie istniał obszar de facto niekontrolowany przez nikogo. Stworzyli tutaj swego rodzaju „państwo”, w którym robili, co im się żywnie podobało.

Szlachta uważała, iż Kozacy stanowią realne zagrożenie dla chłopstwa, które wyzyskiwano na wszelki możliwy sposób, przypisując je do ziemi i zwiększając wielkość pańszczyzny. Rodziło to rzecz jasna niepokoje na wsi i prowadziło do coraz popularniejszej fali zbiegostwa chłopów z majątków ziemskich. Według szlachciców, za wytworzony stan rzeczy ponoszą odpowiedzialność w dużej mierze Kozacy, cieszący się licznymi swobodami, a których byli z kolei pozbawieni chłopi. W zaistniałej sytuacji szlachta starała się wyrzucić Kozaków ze swoich majątków, wysyłając ich w najodleglejsze zakątki Zaporoża.

Jakby tego było jeszcze mało, trudną sytuację na Zaporożu zaogniały osobiste zatargi pomiędzy lokalnymi szlachcicami a wielkimi magnatami, które były przysłowiową iskrą zapalną wywołującą kolejne bunty kozackie. Ich apogeum nastąpiło w pierwszej połowie XVII wieku.

Powstania kozackie – w kalejdoskopowym skrócie

Powstanie Kosińskiego (1591-1593)

To pierwsze znane powstanie kozackie. Na jego czele stanął hetman kozacki Krzysztof Kosiński. Nie jest do końca znana przyczyna jego wystąpienia. W 1591 roku wraz z grupką żołnierzy napadł na dwór w Białej Cerkwi, po którego splądrowaniu zajął kolejne ośrodki, w tym Trypol i Perejesław. Z czasem bunt rozlał się na całą Kijowszczyznę, Bracławszczyznę i Wołyń.

Początkowo król Zygmunt III Waza próbował za pośrednictwem swych przedstawicieli porozumieć się z Krzysztofem Kosińskim, co jednak nie przyniosło pożądanego rezultatu. W konsekwencji do akcji wkroczyły wojska koronne, które pobiły kozackiego hetmana w krwawej bitwie pod Piątkiem 2 lutego 1593 roku. Starcie przerodziło się w rzeź, w której głowę straciła połowa walczących w niej Kozaków. Podpisano kapitulację, która oznaczała formalne przyznanie się Kosińskiego do klęski.

Nie minęło kilka miesięcy, kiedy Krzysztof Kosiński ponownie chwycił za broń. Porozumiał się z Tatarami i Rosją, po czym rozpoczął obleganie sił Rzeczypospolitej w Czerkasach. Podczas walk o ten ośrodek Kozacy zostali wybici do nogi przez wojska Aleksandra Wiśniowieckiego. Jak wskazują historycy, podczas bitwy zginął najprawdopodobniej również sam Kosiński, choć całkowitej pewności w tym zakresie brakuje.

Powstanie Nalewajki (1594-1596)

W 1594 roku przeciwko Rzeczypospolitej wystąpił Semen Nalewajko, który chciał się zemścić za śmierć swojego ojca, brutalnie zamordowanego przez szlachcica Marcina Kalinowskiego. Zainicjowane przez Nalewajkę powstanie objęło ziemie dzisiejszej środkowej Ukrainy. W bunt zaangażowali się – oprócz Kozaków – także mieszczenie i chłopi. Tym ostatnim marzyło się „rozbicie i wytracenie stanu szlacheckiego”.

Przez dwa lata powstańcy zapisali na swoim koncie sporo sukcesów. Skończyły się one jednak, kiedy przeciwko nim wyruszyły oddziały koronne pod wodzą hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. Rozbił on Kozaków w bitwie pod Łubniami, po której przegrani wydali w ręce zwycięskiego hetmana Nalewajkę. Przywódca drugiego już w dziejach powstania kozackiego został stracony w Warszawie w 1597 roku.

Wystąpienie Żmajły (1625)

Kolejne powstanie kozackie wybuchło w 1625 roku po tym, jak Kozacy zaporoscy zaangażowali się w wewnętrzne sprawy Chanatu Krymskiego, lennika tureckiego. Kiedy król Polski Zygmunt III Waza zwrócił się do starszyzny kozackiej, by zaprzestali swej działalności, co mogło nawet wywołać niepotrzebny nikomu konflikt z potężna Portą Otomańską, Kozacy odpowiedzieli, że nie ugną się pod żądaniami monarchy.

Na czele oddziałów powstańczych stanął hetman Marek Żmajło. Jego militarna aktywność skończyła się równie szybko, co się rozpoczęła. W drugiej połowie października 1625 roku skapitulował on przed hetmanem polnym koronnym Stanisławem Koniecpolskim koło Jeziora Kurukowskiego. Jeszcze w tym samym roku został przez starszyznę kozacką usunięty z pełnienia funkcji hetmana. Zastąpił go uznawany za geniusza wojny hetman Michał Doroszenko.

Powstanie Federowicza (1630)

Pokój na Zaporożu trwał zaledwie kilka lat. W 1630 roku wśród Kozaków ponownie wybuchło niezadowolenie, które następnie przerodziło się w otwarty bunt. Tym razem głowę podnieśli „wypiszczycy”, a więc Kozacy, których wypisano z rejestru. Działaniami buntowników kierował hetman Taras Fedorowicz. W szeregach jego armii, oprócz żołnierzy kozackich, znaleźli się pospolici chłopi, dążący do polepszenia swej doli. W szczytowym momencie powstania, Fedorowicz mógł liczyć na pomoc około 40 tysięcy oddanych mu ludzi.

Dzięki zgromadzonemu wojsku Taras Fedorowicz mógł odnieść szereg błyskotliwych sukcesów. 4 kwietnia 1630 roku wszedł w posiadanie Korsunia, a ponad miesiąc później zdołał odeprzeć szturmy armii hetmana Stanisława Koniecpolskiego pod Perejesławiem. Polski hetman w obliczu ogromnej przewagi kozackiego wodza zdecydował się zawrzeć z nim pokój (tzw. ugoda perejesławska), której poszczególne punkty nie satysfakcjonowały jednak żadnej ze stron. Nic więc dziwnego, iż spodziewano się w najbliższej przyszłości wybuchu kolejnej krwawej rewolty na Ukrainie.

Powstanie Sulimy (1635)

W 1635 roku ziemiami zaporoskimi wstrząsnęło powstanie kozackie pod wodzą Iwana Sulimy. Wybuchło ono na wieść o wydaniu przez sejm polski uchwały zmniejszającej liczbę Kozaków zaporoskich i budowie twierdzy Kudak (na prawym wysokim brzegu rzeki Dniepr), mającej trzymać w ryzach buntujących się co rusz Kozaków.

Powstanie Sulimy rozpoczęło się w sierpniu 1635 roku od zaatakowania przez Kozaków znienawidzonej twierdzy Kudak, którą obrócili w perzynę, zaś jego załogę wycieli w pień. Strona polska błyskawicznie zareagowała na postępy wroga, wysyłając przeciwko niemu regularną armię, pod wodzą Stanisława Koniecpolskiego. Kozacy, widząc druzgocącą przewagę stojącą po stronie żądnych zemsty Polaków, niezwłocznie przystąpili do stołu rokowań. Przywódca powstania, Iwan Sulima, został oddany przez starszyznę kozacką w ręce Polaków. Przewieziono następnie go do Warszawy, gdzie wbito go na pal.

Powstanie Pawluka (1637)

To kolejne powstanie kozackie, wywołane przez Kozaków nierejestrowych. Ich działaniami kierował Paweł Pawluk, który w sierpniu 1637 roku ogłosił się „hetmanem wojska zaporoskiego”. Podobnie jak w przypadku powstania Sulimy, tak i w przypadku buntu Pawluka, Rzeczpospolita Obojga Narodów w ekspresowym tempie przystąpiła do tłumienia kolejnej rewolty kozackiej.

Polacy nie mieli żadnych trudności w poskromieniu buntowników, składających się w większości z kiepsko uzbrojonych i niewyćwiczonych chłopów. W rezultacie w bitwie pod Kumejkami  (16 grudnia 1637 roku) hetman Mikołaj Potocki obrócił w pył armię Pawluka, któremu jakimś cudem udało się zbiec z pola walki. Potocki doścignął go jednak pod Borowicą, gdzie zmusił do podpisania kapitulacji: „poprzysięgamy i na to wszystko i dla wiecznej i nieśmiertelnej pamiątki, tak pokarania nas za wszystkie występki nasze, aby na potomne czasy nie bywało takowych buntów, jako i miłosierdzia nad nami pokazanego, to pismo i obowiązek nasz krwawy pod pieczęcią wojskową i z podpisem pisarza wojskowego daliśmy, który to obowiązek nasz zawsze przy regestrach wojskowych ma być abyśmy byli pamiętni tego pokarania naszego jako miłosierdzia Jego Królewskiej Mości wszystkiej Rzeczypospolitej”.

Powstanie Ostrzanina i Huni (1638)

Kozacy okazali się krzywoprzysięzcami, ponieważ złamali zawartą pod koniec 1637 roku umowę zaledwie po kilku miesiącach i na wiosnę 1638 roku ponownie wystąpili przeciwko Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Do powstania przyczyniły się władze naszego państwa, ponownie ograniczając liczbę Kozaków rejestrowych oraz wydając rozporządzenie obracające Kozaków w chłopów i likwidujące całkowicie kozaczyznę. Reakcja Kozaków była do przewidzenia. Na czele nowego buntu stanął hetman kozacki, Jakub Ostrzanin.

Kariera Ostrzanina zakończyła się dość szybko. 13 czerwca 1638 roku dowodzone przez niego wojska zostały rozbite przez utalentowanego wojewodę podolskiego Stanisława Rewera Potockiego pod Żówninem nad Dnieprem. Klęska zmusiła Ostrzanina do pospiesznego odwrotu na Ukrainę Słobodzką. Tymczasem 14 czerwca 1638 roku Kozacy na nowego przywódcę wybrali Dymitra Hunię, który postanowił wycofać się na drugi brzeg Dniepru. Polacy ruszyli za nim w pościg i dorwali przy ufortyfikowanym obozowisku nad rzeką Starzec. Wpadło ono w ręce polskie po kilku miesiącach ciężkiego oblężenia (8 sierpnia 1638 roku).

Powstanie Chmielnickiego (1648-1654)

To najbardziej znane i najdłużej trwające z powstań kozackich. Brało w nim udział kozactwo i ukraińskie chłopstwo. W bitwach nad Żółtymi Wodami (16 maja 1648 roku) i pod Korsuniem (26 maja 1648 roku) przywódca powstania Bohdan Zenobi Chmielnicki zdziesiątkował całkowicie armię koronną. Po bitwie pod Zborowem (15-16 sierpnia 1649 roku) zawarto tzw. ugodę zborowską, gwarantującą Kozakom szereg przywilejów.

Po dwóch latach, w 1651 roku powstanie Chmielnickiego wybuchło ponownie. Po początkowych sukcesach przywódca Kozaków poniósł druzgocącą klęskę w wielkiej bitwie pod Beresteczkiem (28-30 czerwca 1651 roku), po której zaczął szukać wsparcia w Rosji. W styczniu 1654 roku Chmielnicki podporządkował się carowi, przyjmując jego zwierzchnictwo, w zamian za co Kozakom przyznano prawo wyboru hetmana, zaakceptowano 60-tysieczny rejestr oraz zagwarantowano własność majątków ziemskich. W ten sposób dotychczasowy konflikt między Rzeczpospolitą Obojga Narodów a Kozaczyzną przekształcił się w wojnę polsko-rosyjską (1654-1657). Zakończyła się ona podpisaniem rozejmu w Andruszowie, na mocy którego Ukrainę podzielono między Rosję i Polskę. Sprawdź także ten artykuł na temat powstania Chmielnickiego.

Powstanie Paleja (1702-1704)

To ostatnie powstanie kozackie w dziejach I Rzeczypospolitej. Trwało w latach 1702-1704. Na jego czele stanął pułkownik Semen Palej. Powstanie wybuchło po tym, jak sejm polski w 1699 roku ogłosił całkowitą likwidację rejestrowego wojska kozackiego, na co Kozacy nie chcieli najzwyczajniej w świecie przystać.

Powstańcy, wzorem swoich przodków żyjących w XVII wieku, początkowo odnosili same sukcesy. Udało się im zdobyć Niemirów, Berdyczów czy Białą Cerkiew, zaś wywołana przez nich rewolta objęła swoim zasięgiem Podole, Wołyń, Kijowszczyznę i Bracławszczyznę.

Do walki z powstańcami, w których szeregach znajdowała się ludność chłopska, Rzeczpospolita Obojga Narodów rzuciła znaczne siły, dowodzone przez hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego. W konsekwencji Kozacy znaleźli się w odwrocie, tracąc kolejne punkty oporu. Wziętym do niewoli polskich chłopom obcięto lewe ucho, co miało odstręczyć ich od podejmowania kolejnych rebelii.

Skutki powstań kozackich

W wyniku powstań kozackich uległy zrujnowaniu ziemie ukrainne, z których część finalnie przypadła w udziale Rosji. Oprócz więc strat materialnych, normalnych w warunkach wojennych, Polska utraciła spory szmat ziemi, której nie była w stanie później odzyskać.

Powstania kozackie przyniosły śmierć wielu tysiącom ludzi. Bliższe określenie strat w sile żywej, zarówno po stronie polskiej, jak i ukraińskiej, jest w chwili obecnej niemożliwe z powodu braku odpowiedniego materiału źródłowego. Ginęli nie tylko Kozacy rejestrowi, za których sprawą powstania w ogóle wybuchały, ale również chłopstwo, które chciało zrzucić jarzmo pańszczyźnianej niewoli. W wyniku klęsk kolejnych powstań kozackich, chłopi ukraińscy mogli jednak zapomnieć o polepszeniu swojej kondycji społecznej.

Powstania kozackie ujawniły słabość militarną Rzeczpospolitej Obojga Narodów, która dała o sobie znać ze zdwojoną siłą w XVIII wieku. Walki, jakie państwo polskie prowadziło niemal permanentnie na Ukrainie, ułatwiły jej wrogom (Imperium Osmańskiemu, Szwecji i Rosji) na prowadzenie jej kosztem ekspansji terytorialnej. W konsekwencji od Polski odpadły kolejne terytoria, których odzyskanie przewyższało w niektórych przypadkach siły państwa, którego świetność należała już do przeszłości.

Autor: Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Augustyniak Urszula, Historia Polski 1572-1795, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
2. Besala Jerzy, Krwawiące sąsiedztwo, Polacy, Moskale i Kozacy, Płonący wschód Rzeczypospolitej szlacheckiej, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2015.
3. Biernacki Witold, Powstanie Chmielnickiego, Działania wojenne na Litwie w latach 1648-1649, Wydawnictwo Inforteditions, Zabrze 2006.
4. Borowiak Albert, Powstanie kozackie 1638, Wydawnicwo Inforteditions, Zabrze 2010.
5. Borowiak Albert, Kozaczyzna w przededniu powstania Bohdana Chmielnickiego (1635-1648), [w:] Epoka „Ogniem i Mieczem” we współczesnych badaniach historycznych, red. Mirosław Nagielski, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2000.
6. Chynczewska-Hennel Teresa, Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII w., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
7. Franz Maciej, Wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej w XVI-XVII wieku, Geneza i charakter, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.
8. Gawroński-Rawita Franciszek, Kozaczyzna ukrainna w Rzeczypospolitej Polskiej do końca XVIII-go wieku, Zarys polityczno-historyczny, Gebether i Wolff, Warszawa 1922.
9. Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczypospolitej, red. Piotr Kroll, Mirosław Nagielski, Marek Wagner, Wydawnictwo Inforteditions, Zabrze 2010.
10. Kroll Piotr, Kozaczyzna i społeczeństwo ziem południowo-wschodnich Rzeczypospolitej XVI-XVII wieku, Wzajemne wpływy i relacje, [w:] Społeczeństwo a wojsko, red. Iwona M. Dacka-Górzyńska, Andrzej Karpiński, Mirosław Nagielski, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2015.
11. Kroll Piotr, Przyczyny powstań kozackich, Dlaczego Kozacy buntowali się przeciw królowi i Rzeczpospolitej? [https://wielkahistoria.pl/przyczyny-powstan-kozackich-dlaczego-kozacy-buntowali-sie-przeciw-krolowi-i-rzeczpospolitej; dostęp: 26.10.2021].
12. Łotys Zbigniew, Kwestia chłopska w świadomości społecznej polskiego Oświecenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001.
13. Romański Romuald, Wojny kozackie, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2012.
14. Serczyk Władysław Andrzej, Na dalekiej Ukrainie, Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986.
15. Serczyk Władysław Andrzej, Na płonącej Ukrainie, Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, Książka i Wiedza, Warszawa 2007.
16. Wójcik Zbigniew, Dzikie pola w ogniu, O Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1968.