Przebieg powstania listopadowego – opis, działania, informacje, skutki

Opublikowano: 03.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Przyczyny wybuchu powstania listopadowego

Państwo polskie formalnie od 1795 roku nie istniało. Kilkadziesiąt lat później (1815) na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego powołano do życia tzw. Królestwo Polskie. Było ono połączone unią personalną z Imperium Rosyjskim. W praktyce oznaczało to, iż każdy imperator Rosji był jednocześnie królem Polski. W latach 1815-1832 Królestwo Polskie dysponowało własną konstytucją, wojskiem, sejmem, monetą oraz szkolnictwem.

Pomimo posiadanych swobód i praw Polakom w Królestwie żyło się nie najlepiej. Notorycznie przedstawiciele dynastii Romanowów (Aleksander I, a następnie od 1825 roku Mikołaj I) łamali zapisy konstytucji, obowiązującej od 1815 roku. Szczególne powody do narzekania miało wojsko, na którego czele stał brat Mikołaja – wielki książę Konstanty. W bezwzględny sposób próbował on narzucić wzorce, jakie obowiązywały w tym samym czasie w rosyjskich siłach zbrojnych. W efekcie wielu oficerów opuściło szeregi polskiej armii. Natomiast ci, co pozostali, byli wrogo nastawieni wobec narzuconego zwierzchnika.

W 1828 roku w Szkole Podchorążych w Warszawie zawiązał się spisek. Kierował nim ppor. Piotr Wysocki. W dogodnym dla siebie momencie planował on wystąpić przeciwko księciu Konstantemu, opanować stolicę i wezwać naród do walki. W jego ocenie, przywództwo powstania miało spocząć na oficerach i politykach bardziej odeń doświadczonych.

29 listopada 1830 – sławetna data

Powstanie wybuchło wieczorem 29 listopada 1830 roku. W pierwszej kolejności podporucznik Piotr Wysocki skierował się z grupą podchorążych do koszar kawalerii carskiej, gdzie doszło do bezładnej walki z Rosjanami. Następnie powstańcy dotarli na most Jana III Sobieskiego w Łazienkach. Tutaj połączyli się ze spiskowcami cywilnymi (m.in. Ludwik Nabielak, Leonard Rettel), którzy nieco wcześniej próbowali bezskutecznie porwać Konstantego. Jak stąd widać, pierwsze działania powstańców nie należały do udanych.

Na całe szczęście sytuacja powstańców poprawiła się, gdy udało im się przedrzeć na Stare Miasto. Tutaj do walk włączyło się pospólstwo, które przejęło broń, znajdującą się w Arsenale. Odtąd walki rozszerzyły się na kolejne dzielnice Warszawy. W okamgnieniu opanowano plac Bankowy, plac Saski, Krakowskie Przedmieście oraz Nowy Świat. Wojska carskie zostały tym samym zmuszone opuścić stolicę.

Niektórzy generałowie, którzy odmówili udziału w zrywie powstańczym, zostali przez spiskowców zabici. Wśród poległych znaleźli się:

• Stanisław Trębicki
• Stanisław Potocki
• Maurycy Hauke
• Tomasz Siemiątkowski
• Ignacy Blumer
• Józef Nowicki
• Filip Meciszewski

Powstanie listopadowe niemal od samego początku było kierowane przez Radę Administracyjną, na czele której stanął książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. 1 grudnia przekształciła się ona w Rząd Tymczasowy. Kilka dni później generał Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem. Od samego początku był przeciwny wybuchowi zbrojnego zrywu, stąd umożliwił wycofanie się z Królestwa Konstantemu, po czym nawiązał kontakt z cesarzem Mikołajem I. Niestety posunięcia Chłopickiego nie spodobały się części polskiej elity, która 18 grudnia uznała powstanie za narodowe. Dyktator, nie mogąc się pogodzić z tą uchwałą, złożył piastowany dotąd urząd.

25 stycznia 1831 roku wybuchła oficjalnie wojna polsko-rosyjska. Wszystko przez to, że debatujący w Warszawie sejm zdetronizował cara Mikołaja I jako króla Polski. W ten sposób Królestwo stało się państwem niepodległym. Niestety żaden z krajów europejskich nie uznał wytworzonego stanu rzeczy. Oczywiście z Rosją Mikołaja I na czele.

Warto w tym miejscu wskazać, iż nie wszyscy politycy zgodzili się z aktem detronizacji cara. Wśród nich znajdował się m.in. książę Adam Czartoryski. Podczas obrad sejmowych miał ponoć wykrzyknąć do parlamentarzystów, chcących niepodległości: „Zgubiliście Polskę”. Opis i analizę tego wydarzenia zamieścił w specjalistycznym opracowaniu m.in. Sebastian Ziółek w książce, przedstawiającej najważniejsze informacje o funkcjonowaniu sejmu Królestwa Polskiego w dobie powstania listopadowego.

Przebieg powstania listopadowego – w skrócie

Mikołaj I nie zamierzał tolerować tego, co stało się nad Wisłą. Chcąc opanować sytuację, wysłał tam swoje wojska, dowodzone przez feldmarszałka Iwana Dybicza. Przekroczyły one granicę Polski na początku lutego. Armia rosyjska liczyła ponad 127000 ludzi i 348 dział. Tymczasem w skład wojska polskiego wchodziło ponad 50000 żołnierzy i około 120 armat. Dysproporcja sił była zatem znaczna na niekorzyść Polaków. Nie może też dziwić, iż przebieg powstania listopadowego, poza pewnymi wyjątkami, nie był dla nich pomyślny od samego początku.

Mimo tego, że Polacy stali na z góry straconej pozycji, nie poddawali się. W konsekwencji odnieśli kilka lokalnych sukcesów. 14 lutego generał Józef Dwernicki rozniósł wroga pod Stoczkiem, zdobywając przy okazji kilkanaście dział. W popularnej piosence po latach śpiewano: „Grzmią pod Stoczkiem armaty/ błyszczą białe rabaty/ a Dwernicki na przedzie/ Na Moskala nas wiedzie”.

Żołnierz polski bił się dzielnie również pod Grochowem (20-25 lutego). W trakcie bitwy ciężko ranny został Józef Chłopicki. Rosjanie ponieśli wówczas sporo strat, co zadecydowało o tym, iż Dybicz zrezygnował na razie ze szturmowania warszawskiej Pragi.

Świetne zwycięstwa Polacy mogli odnotować na swoim koncie także podczas kolejnych starć z nieprzyjacielem. Tak było chociażby pod Wawrem i Dębem Wielkim (31 marca) oraz Iganiami (10 kwietnia). Architektem tych sukcesów był gen. Ignacy Prądzyński, który ułożył śmiały plan ofensywy, zakładający odcięcie Dybicza od źródeł zaopatrzenia. Głównodowodzący armią rosyjską nie spodziewał się takiego rozwoju sytuacji. W efekcie pod Iganiami Rosjanie stracili ponad 4000 żołnierzy, pozostałe zaś 10000 dostało się do niewoli. Straty polskie były zdecydowanie mniejsze. Przypuszcza się, iż wyniosły one co najwyżej 500 ludzi.

Przełomowy punkt, jeśli idzie o przebieg powstania listopadowego, stanowiła bitwa pod Ostrołęką. Miała ona miejsce 26 maja 1831 roku. Stroną zaczepną w tej batalii byli Polacy. Zgodnie z projektem Prądzyńskiego miano forsownym marszem zbliżyć się do pozycji rosyjskich w rejonie Łomży i spróbować je zniszczyć. Cały plan spalił jednak na panewce z powodu kunktatorstwa naczelnego wodza polskiego – gen. Jana Skrzyneckiego. Z nieznanych bowiem przyczyn wstrzymał ofensywę, co zadecydowało o przejściu Dybicza do kontrataku, uwieńczonego bezprzykładną wiktorią. Pozwoliło to Moskalom przejąć inicjatywę strategiczną, której nie oddali, mówiąc w skrócie, aż do końca wojny. Od tego też momentu Polacy stracili wiarę w pokonanie nieprzyjaciela. Upadła dyscyplina w wojsku. Na każdym kroku krytykowano dowództwo za całokształt działań.

Wojna partyzancka – najważniejsze informacje

W powstanie listopadowe zaangażowali się nie tylko zawodowi żołnierze, ale również zwykła ludność, służąca w ramach oddziałów partyzanckich. W walkach powstańczych wzięli udział ochotnicy z Poznańskiego, Pomorza, Krakowa i Galicji. W sumie na teren objęty działaniami powstańczymi napłynęło ponad 5 000 ochotników. Kilkuset z nich przybyło z kilkunastu krajów europejskich.

Oddziały partyzanckie były bardzo mobilne, niekiedy pokonywały wiele kilometrów. Najczęściej działały na określonym terenie, atakując Rosjan od tyłu i przerywając ich komunikację. W kryzysowych sytuacjach jednostki partyzanckie, zazwyczaj grupujące kilkudziesięciu ludzi, ulegały rozproszeniu, po czym ponownie koncentrowały się w oznaczonym miejscu i przystępowały do ponownego niepokojenia wroga.

Największy oddział partyzancki, liczący 4000 wojowników, zgromadzili majorowie Karol Szon oraz Antoni Puszet. Z podległymi siłami operowali w rejonie Augustowa. Data 22 kwietnia okazała się dla nich niezwykle brzemienna w skutki. Wtedy bowiem obaj oficerowie zostali pokonani przez Rosjan w bitwie pod Mariampolem.

Ostatnie walki i upadek powstania

W czerwcu 1831 roku działania wojenne przybrały na sile. Car Mikołaj I wysłał wtedy do Polski doświadczonego feldmarszałka Iwana Paskiewicza, który zastąpił Dybicza, zmarłego na skutek cholery. Nowemu dowódcy wojsk rosyjskich poruczono jak najszybsze rozprawienie się ze zrewoltowanym narodem. Z zadania tego wywiązał się należycie.

Paskiewicz, zamiast zaatakować Warszawę od wschodu, skierował się w dół Wisły, czym wprawił w osłupienie Polaków, nieprzygotowanych na taki rozwój wydarzeń. Rosjanie ostatecznie znaleźli się blisko stolicy od gorzej ufortyfikowanej strony zachodniej.

Pod Warszawę feldmarszałek przyprowadził ponad 86000 żołnierzy. Niestety Polacy mogli mu przeciwstawić jedynie 35000 ludzi oraz około 7000 członków Gwardii Narodowej. Chęć uczestniczenia w obronie stolicy deklarowali też Warszawiacy, co wiązało się z ich uzbrojeniem. Dowództwo polskie nie zdecydowało się jednak na wprzęgnięcie do działań obronnych pospolitej ludności. Jakie były przyczyny podjęcia tej decyzji, pozostanie to na zawsze wielką tajemnicą.

Szturmowanie stolicy Rosjanie rozpoczęli na początku września. Po paru dniach było już po wszystkim. Generalicja nie zamierzała dalej walczyć, wiedziała bowiem, że prędzej czy później Paskiewicz wejdzie w posiadanie atakowanego ośrodka. Opinii tej, rzecz jasna, nie podzielała większość wojska. Jak m.in. osławiony Józef Sowiński, broniąc bohatersko Woli, gdzie zresztą zginął.

Po zakończeniu się walk w stolicy skapitulowały również załogi twierdzy Modlin, a następnie Zamościa (odpowiednio 9 i 21 października). W ten sposób zryw powstańczy dobiegł końca. Trwał on w sumie ponad 10 miesięcy.

Skutki powstania listopadowego

Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, że Polaków spotkało po nieudanym zrywie niepodległościowym mnóstwo represji ze strony Rosjan. Oto najważniejsze skutki powstania listopadowego:

• na obszarze Królestwa Mikołaj I zlikwidował wszelkie dotychczasowe odrębności, w tym wojsko. Armia polska została przymusowo wcielona do rosyjskiej
• wielu oficerów i polityków skazano na kary więzienia oraz ciężkie roboty. Ich majątki przeszły w ręce zauszników carskich
• według szacunków około 10000 Polaków udało się na emigrację (tzw. „Wielka Emigracja”). Część z nich stanowili dawni oficerowie
• na Polskę narzucono ogromną kontrybucję, ustanowiono też barierę celną na granicy polsko-ruskiej
• władzę niemal despotyczną przejął w Polsce Iwan Paskiewicz, którego car obdarzył tytułem „księcia warszawskiego”. Jego rządy określa się mianem „nocy paskiewiczowskiej”.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. - Chwalba A., Historia Polski 1795-1918, Kraków 2001.
2. - Callier E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831, Poznań 1887.
3. - Domański T. E., Epoka powstania listopadowego, Lublin 2000.
4. - Dziewirski J., Bitwa pod Ostrołęką, 26 maja 1831, Ostrołęka 1831.
5. - Gembarzewski B., Wojsko Polskie, Królestwo Polskie (1815-1830), Warszawa 1905.
6. - Kieniewicz S., Zahorski A., Zajewski W., Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994.
7. - Kijowski A., Listopadowy wieczór, Warszawa 1972.
8. - Leszczyński M., Ostrołęka 1831, Warszawa 2011.
9. - Łepkowski T., Naród bez państwa, [w:] Samsonowicz H., Tazbir J., Łepkowski T., Nałęcz T., Polska, Losy państwa i narodu, Warszawa 1992.
10. - Łepkowski T., Walki powstańcze 1830-1831, Warszawa 1960.
11. - Łepkowski T., Warszawa w powstaniu listopadowym, Warszawa 1965.
12. - Łojek J., Szanse powstania listopadowego: rozważania historyczne, Warszawa 1986.
13. - Łubieński T., Bić się czy nie bić?, O polskich powstaniach, Kraków 1989.
14. - Majewski W., Dębe Wielkie – Iganie 1831, Warszawa 1969.
15. - Mikołajczak W., Grochów 1831, Niedokończona bitwa, Gdynia 2014.
16. - Olejnik K., Dzieje oręża polskiego, Toruń 2004.
17. - Powstanie listopadowe 1830-1831, Dzieje wewnętrzne, Militaria, Europa wobec powstania, red. W. Zajewski, Warszawa 1980.
18. - Rostocki W., Rola wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym, Studium historyczno-prawne, Wrocław 1955.
19. - Sikorski J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1972.
20. - Sokolnicki M., Wojna polsko-rosyjska w roku 1831, Poznań 2014.
21. - Strzeżek T., Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym: mobilizacja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Olsztyn 2010.
22. - Szczepański J., Książę Ksawery Drucki-Lubecki (1778-1846), Warszawa 2008.
23. - Tarczyński M., Generalicja Powstania Listopadowego, Warszawa 1980. 
24. - Tokarz W., Armia Królestwa Polskiego (1815-1830), Piotrków 1917.
25. - Tokarz W., Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, Warszawa 1925.
26. - Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830-1831, Warszawa 1930.
27. - Wybór źródeł do powstania listopadowego, oprac. J. Dutkiewicz, Wrocław 1957.
28. - Zajewski W., Powstanie listopadowe 1830-1831, Warszawa 1998.
29. - Zdrada J., Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2007.
30. - Ziółek S., Sejm Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego 1830-1831, Warszawa 2007.