Przyczyny Powstania Listopadowego - opis, działania, skutki, znaczenie

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Przebieg powstania listopadowego

Opis nocy listopadowej

Czasy były romantyczne i powstańcy organizowali działania według ideałów, które znali z książek i opowieści. Dlatego opis wybuchu powstania jest pełen patosu.

Wieczór 29 listopada 1830 roku: Do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach wchodzi podporucznik Piotr Wysocki i przerywa zajęcia płomienną przemową. Młodzi spiskowcy wiedzą co to znaczy. Ich celem jest atak na Belweder i zabicie znienawidzonego wielkiego księcia Konstantego. To ostatnie nie udaje się, Konstanty ucieka przed spiskowcami i następnego dnia opuszcza Warszawę.

Informacje o buncie podchorążych dotarły do ludności miejskiej. Z jej pomocą grupa powstańców zdobyła Arsenał. Z rąk zbuntowanych żołnierzy zginęli polscy generałowie przeciwni powstaniu listopadowemu. Przebieg wydarzeń w ciągu następnych kilku godzin doprowadza do opanowania miasta i rozpoczęcia regularnego powstania.

Rada Administracyjna, która była faktycznym rządem Królestwa Polskiego z najwyższą władzą ustawodawczą i wykonawczą, początkowo próbowała stłumić powstanie. Nie udało się rozbroić ludności stolicy. Zdobycie Arsenału dało jej dostęp do dobrej jakości broni i poczucie panowania nad sytuacją. Tymczasem 1 grudnia uformował się Klub Patriotyczny, który naciskał na walkę zbrojną o niepodległość i przeprowadzenie radykalnych reform społecznych. Iskra rozpoczynająca powstanie rozpaliła ogień, który niełatwo było ugasić.

Przebieg wojny polsko-rosyjskiej

W ciągu następnego miesiąca ścierały się dwie tendencje. Część wojskowych, zwłaszcza młodych, inteligencji miejskiej oraz Klub Patriotyczny dążyły do walki zbrojnej. Dowództwo z Radą Administracyjną próbowało powstrzymać rewolucyjny entuzjazm i podejmować pertraktacje z carem. Spośród przywódców powstania jedynym, który naprawdę wierzył w radykalne działania był Joachim Lelewel, prezes Klubu Patriotycznego. Nowy prezes Rady Administracyjnej, Adam Jerzy Czartoryski liczył na ugodę z carem lub interwencję z Zachodu. Nawet dyktator powstania, Józef Chłopicki próbował negocjować z władcą rosyjskiego imperium. Przyglądając się opisowi dalszego przebiegu powstania listopadowego widać jak romantyczne gesty radykałów zderzają się z bezwzględną polityką cesarza. Pośrodku byli przerażeni przywódcy, którzy próbowali nie dopuścić do całkowitego zaprzepaszczenia zdobyczy Kongresu Wiedeńskiego (1815).

Przywołam tu skrótowe zestawienie wydarzeń wojny polsko-rosyjskiej, co pozwoli lepiej zrozumieć dynamikę wydarzeń i ich skutki:

• Stan wojenny - 13 grudnia (sic!) 1830 roku car wprowadził stan wojenny na tzw. ziemiach zabranych (dawne ziemie Rzeczpospolitej, na wschód od Królestwa Polskiego). Zaraz potem zaczął mobilizację korpusu interwencyjnego, w celu stłumienia powstania.
• Ogłoszenie powstania narodowego – 20 grudnia Sejm ogłosił manifest o powstaniu narodowym przeciw Rosji. Przekazał też opinii międzynarodowej informacje o przyczynach jego rozpoczęcia. Tego samego dnia naczelnym wodzem powstania został Michał Gedeon Radziwiłł, bo Chłopicki zrzekł się funkcji.
• Detronizacja Mikołaja I jako króla polski – 25 stycznia 1831 sejm w radykalnym składzie, z Joachimem Lelewelem i Towarzystwem Patriotycznym, ogłosił detronizację Mikołaja I. Chociaż pod aktem pojawił się podpis Czartoryskiego, to wyraził on opinię, że detronizacja doprowadzi do zguby Polski.
• Wkroczenie armii rosyjskiej – radykalne kroki przywódców powstania doprowadziły do wybuchu regularnej wojny. Pod koniec stycznia armia rosyjska wkroczyła do królestwa, a gen. Dybicz dostał od cara nieograniczoną władzę nad województwami zbuntowanego kraju. Tymczasem Rada Administracyjna przekształciła się w Rząd Narodowy z Czartoryskim i Lelewelem w składzie.
• Pospolite ruszenie – po ustąpieniu Radziwiłła naczelnikiem powstania został gen. Skrzynecki. Jednak ogłoszone przez niego pospolite ruszenie nie znalazło wielkiego odzewu wśród chłopstwa. W składzie Rządu Narodowego było zbyt wielu konserwatystów, którzy nie zamierzali obiecać chłopom równych praw i pełnego uwłaszczenia. W tych okolicznościach trzeba było oprzeć siły zbrojne na powstańcach ze szlachty i inteligencji miejskiej.
• Militarne sukcesy – zimą 1831 roku polska strona odniosła zwycięstwo pod Stoczkiem, a na wiosnę pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami. Nie udało się też Rosjanom zdobyć Warszawy. Niestety gen. Skrzynecki nie chciał podejmować ataku na wroga. Na działania kontrofensywne zdecydował się dopiero w maju. To doprowadziło do przegranej bitwy i spadku morale polskich powstańców.
• Porażka pod Ostrołęką – przegrana Polaków pod Ostrołęką 26 maja była punktem zwrotnym w historii wojny.
• Noc sierpniowa w Warszawie – 11 sierpnia Jan Skrzynecki, następca Radziwiłła został zwolniony z urzędu. Tymczasem niezadowoleni mieszkańcy Warszawy zaczęli zamieszki i samosądy w nocy z 15 na 16 sierpnia 1831 roku. Radykałowie byli niezadowoleni z opieszałości władz powstania i porażek militarnych. Próba zamachu stanu i samosądy zostały jednak surowo stłumione już następnego dnia przez gen. Jana Krukowieckiego.
• Zdobycie Warszawy – we wrześniu wojska rosyjskie zaczęły oblężenie stolicy. Informacje o śmierci gen. Sowińskiego i zdobyciu Woli przez wroga spowodowały poddanie Warszawy.
• Walka partyzancka – chociaż oficjalnie powstanie było przegrane, to oddziały partyzanckie na ziemiach zabranych utrzymały się jeszcze do listopada 1831 roku.
• Upadek – w październiku zdobycie ostatnich twierdz było tylko kwestią czasu. Datę upadku twierdzy Zamość, 26 października 1831 uznaje się za kończącą powstanie. Sprawdź także ten artykuł o najważniejszych bitwach powstania listopadowego.

Przyczyny powstania listopadowego

Okoliczności w Europie i na ziemiach polskich

Przyczyny powstania listopadowego były zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne. Do ataku na Arsenał doszło w wyniku zaplanowanego spisku Podchorążych, jednak samego wybuchu nie dało się uniknąć. Tajne związki różnego rodzaju nie były rzadkością po III rozbiorze. Do ich powstawania doprowadziła przede wszystkim coraz bardziej zaostrzająca się polityka cara Mikołaja I. Warto też pamiętać o okolicznościach jakie stworzył jego poprzednik Aleksander I. Przyjmując stanowisko króla Polski nadał jej konstytucję, która uchodziła za najbardziej liberalną w ówczesnej Europie. Tymczasem rządy jego następcy wprowadzały coraz większy rozdźwięk między oczekiwaniami Polaków na realizację konstytucji, a brutalną rzeczywistością.

Jednocześnie w całej Europie wrzało. W lutym 1830 roku Grecja zyskała niepodległość od Imperium Ottomańskiego. W lipcu wybuchła tzw. druga rewolucja francuska (zwana też lipcową), która doprowadziła do detronizacji „kongresowego” króla Karola X i przejęcia tronu przez Ludwika Filipa z tytułem króla Francuzów. Bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia powstania w Polsce była jednak rewolucja belgijska. W sierpniu wybuchły zamieszki w Brukseli. Głównymi hasłami Belgów była obrona swobód obywatelskich i oderwanie od Holandii. Rewolucja brukselska wkrótce przekształciła się w powstanie narodowe i 18 listopada Belgia oficjalnie zyskała niepodległość.

Przyglądając się przebiegowi powstania listopadowego nie sposób nie zauważyć, że sukcesy Belgów i Francuzów były inspiracją dla naszych powstańców.

Na co liczyli powstańcy?

Przyglądając się opisowi kolejnych etapów powstania widać nieudolność i niezrozumienie własnej sytuacji politycznej wśród powstańców. Przyczyny powstania listopadowego w dużej mierze zaważyły na jego przebiegu. Przykład Belgii, Francji, emocjonalny stosunek do księcia Konstantego i etos Legionów sprawiały, że więcej było w tym romantycznego zrywu niż przemyślanej taktyki.

Trudno nie zgodzić się z historykiem Jerzym Łojkiem, który stwierdza, że przywódcy powstania właściwie nie wiedzieli o podziałach społecznych we własnym kraju i nie rozumieli ich istoty. Młodym podchorążym wydawało się oczywiste, że zryw w stolicy doprowadzi do powszechnej rewolucji. Gen. Skrzynecki liczył na pospolite ruszenie wśród chłopów, których los nie miał być w żaden sposób poprawiony. Natomiast radykałowie albo mieli zbyt gorące głowy albo za małą siłę przebicia.

W tych okolicznościach najrozsądniejsza wydaje się postawa Czartoryskiego. Jako doświadczony polityk i uczestnik niejednej walki zbrojnej widział do czego prowadzą działania powstańców. Radykalizm Lelewela był zbyt teoretyczny. Dlatego okazał się on lepszym historykiem niż przywódcą.

Jakie były skutki powstania

Przyglądając się skutkom powstania można stwierdzić, że spełniły się najczarniejsze prognozy Czartoryskiego. Zamiast konstytucji wprowadzony został Statut Organiczny, szkolnictwo i urzędy zostały poddane rusyfikacji, armię polską wcielono do rosyjskiej. Zlikwidowano też samodzielność samorządów i sejm Królestwa Polskiego. Rosja wprowadziła wysoką kontrybucję i barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej.

Klęska powstania doprowadziła do upokorzenia polskiej szlachty i inteligencji. Chociaż skutki represji odczuwali wszyscy mieszkańcy królestwa, to byli powstańcy i ich dzieci odczuli je najmocniej. Wojna, epidemia cholery przyniesiona przez armię rosyjską, a wreszcie emigracja doprowadziły też do poważnego wyludnienia kraju.

Podsumowując trzeba powiedzieć, że powstanie listopadowe przyniosło Polakom większe zniewolenie, upokorzenie i straty gospodarcze. Jeżeli można z niego wyciągnąć jakieś pozytywne wnioski to naukę, że rewolucji nie robi się idąc na żywioł. Walka o swobody obywatelskie i oddolne dyktowanie zmian politycznych wymaga przemyślanej strategii.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Stefan Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1996
2. Jerzy Łojek, Szanse powstania listopadowego, PAX 1986
3. Maciej Rosalak, Mogliśmy pokonać Rosję! Zwycięstwo było w zasięgu ręki, w: superhistoria.pl (https://superhistoria.pl/xix-wiek/105623/moglismy-pokonac-rosje-zwyciestwo-bylo-w-zasiegu-reki.html, dostęp 16.10.2020)
4. Jerzy Skowronek, Maria Żmigrodzka, Powstanie Listopadowe 1830 – 1831. Geneza, uwarunkowania, bilans, porównania, Ossolineum 1983