Przywileje szlacheckie w Rzeczpospolitej - wyjaśniamy, jak nadawano przywileje
Przywileje szlacheckie dały początek Rzeczpospolitej szlacheckiej. Początki stanu szlacheckiego sięgają średniowiecza i rozpadu pierwszej monarchii Piastów. Koniec ich panowania wiązał się ze wzrostem znaczenia rycerstwa i magnaterii. Apogeum nadawanych przywilejów i wzmocnienie pozycji szlachty w Polsce przypada na okres panowania Jagiellonów. Oto próba przedstawienia jak szlachta zdobyła swoją pozycję w Polsce nowożytnej.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Przywileje szlacheckie – od Piastów do Jagiellonów
Wzrost i osłabienie władzy książęcej
Jak daleko można sięgnąć szukając źródeł stanu szlacheckiego? Spróbujmy przyjrzeć się Polsce po tzw. reakcji pogańskiej i najeździe Brzetysława w 1038 roku. Kraj był wówczas zniszczony, gospodarka popadła w ruinę, wielu dawnych wielmożów i urzędników królewskich zginęło. Reformy Kazimierza Odnowiciela, który wrócił do kraju w 1039 r. nie są dobrze udokumentowane. Wiadomo jednak, że oparł wojsko na wojach osadzonych na ziemi, którzy mieli się stawić na rozkaz księcia lub króla z ekwipunkiem. Tu można się dopatrywać początków polskiej szlachty. (Ksyk-Gąsiorowska P., 1999: s. 53) Chociaż teorie na temat jej pochodzenia są bardzo różne. Innym ważnym aspektem reform Kazimierza Odnowiciela było przywrócenie danin chłopskich, co (obok ceł płaconych przez zagranicznych kupców) pozwalało odbudować zniszczone finanse państwowe. Odbudowa warstwy urzędniczej, wojska i dworu opierała się na awansach. Dawała możliwość wejścia nowych ludzi do grupy uprzywilejowanej. (Barański M.K., 2012: s. 75)
Podział księstwa na dzielnice przez Bolesława Krzywoustego doprowadził do zmiany relacji społecznych. Władza suwerena osłabła, na plan pierwszy wysunęli się możnowładcy (najwyższa warstwa rycerstwa). Jednocześnie następował rozwój miast i wsi. Osadnictwo na prawie niemieckim wprowadzało do Polski nową grupę wolnych chłopów. Lokowanie miast na prawie niemieckim powodowało też wzrost patrycjatu pochodzenia niemieckiego. To wszystko zmniejszało znaczenie niższej warstwy rycerstwa, które tym różniło się od wolnych chłopów, że miało obowiązek stawiać się na wojnie.
Feudalna zależność wasali od suwerena w Polsce nie była tak rozbudowana jak na zachodzie Europy. Koncentrowała się na relacjach między władcą a rycerstwem. Legitymizowana władzą rodu Piastów od czasów pogańskich. Byli oni wodzami plemiennymi, następnie książętami i królami. Uformowali państwo polskie. Niezależnie od rozbicia dzielnicowego, wygnań i porażek ich prawo do tronu było dla rycerstwa oczywiste. Stąd możliwa kariera Władysława Łokietka. Ta sytuacja zmienia się po śmierci ostatniego koronowanego Piasta. (por. Piwnicki G., 2013: s. 45)
Przywileje szlachty w Polsce – chronologia
Ludwik Węgierski, chociaż spokrewniony z Piastami musiał przekonać wszystkie stany do swojego prawa do tronu. Nie mając męskiego potomka musiał też podważyć „odwieczną” zasadę w królewskim rodzie Piastów, że kobieta nie może dziedziczyć tronu. W takich okolicznościach powstaje pierwszy przywilej szlachecki w historii – tzw. przywilej koszycki (1374 r.). Na jego mocy majątki rycerskie są zwolnione z podatków, poza 2 groszami z łana chłopskiego rocznie (czyli de facto podatkiem obciąża się chłopa). Nie bez przeszkód królową została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. Jednak prawo do tronu nie zwalniało jej od obowiązku zawarcia małżeństwa. W 1386 roku poślubia księcia litewskiego Jagiełłę, który przyjął imię Władysława.
W 1388 roku w Piotrkowie szlachta otrzymuje od niego potwierdzenie dotychczasowych przywilejów. Okoliczności są nieco podobne jak w pierwszym przypadku. Jagiełło musiał przekonać rycerstwo, że ma prawo do sukcesji. Dotąd nadawano przywileje szlacheckie w celu akceptacji władcy lub jego następców. W międzyczasie zmienia się jednak pozycja króla względem szlachty i pękają dawne więzi feudalne. Zgoda na stawienie się rycerzy na wojnę nie jest już wymogiem suwerena wobec wasali, ale kartą przetargową. W 1422 w Czerwińsku roku Władysław Jagiełło wydaje kolejny dokument, w zamian za udział szlachty w wojnie z Krzyżakami. Przywilej czerwiński ma szczególne znaczenie. Po raz pierwszy chodzi nie tylko o relacje król-rycerstwo, ale także rycerstwo-możnowładcy. Król zagwarantował nietykalność majątku rycerskiego bez wyroku sądowego, ale też zakazał łączenia w jednym ręku urzędu starosty i sędziego ziemskiego. Tu warto zaznaczyć, że w Polsce po utracie korony przez Piastów nie istniała oczywista motywacja, żeby stawiać się na rozkaz króla do walki. (Piwnicki G.: s. 46)
Jagiełło musiał wydać jeszcze dwa przywileje, dzięki którym mógł uzyskać poparcie dla sukcesji. Przywilejem w Warcie (1423 r.) ograniczył prawo sołtysów i wychodźstwo chłopów ze wsi, a przywilej w Jedlni gwarantował nietykalność osobistą szlachcie i ograniczenie nieszlachcie dostępu do najwyższych godności kościelnych. Najważniejsze podwaliny pod szlachecką Rzeczpospolitą zostały położone.
Od przywilejów do Rzeczpospolitej szlacheckiej
Przywilej nieszawski
Wojna trzynastoletnia zmusiła kolejnego króla – Kazimierza Jagiellończyka – do poszerzenia szlachcie przywilejów. Za tego władcy formuje się wyraźnie instytucja pospolitego ruszenia. Przywilej nieszawski (1454 r.) nie tylko gwarantował udział rycerstwa w wojnie. Regulował też zasady zwoływania pospolitego ruszenia. Doprowadziło to do wzmocnienia pozycji sejmików ziemskich, które teraz miały prawo do wydawania zgody na uchwalenie nowych praw, podatków i zwołanie pospolitego ruszenia. Porównując przywileje szlacheckie nadawane przez pierwszych Jagiellonów do zamierzchłych reform Kazimierza Odnowiciela widzimy wyraźnie dalsze osłabienie pozycji króla. Grzegorz Piwnicki szczególnie podkreśla doniosłe znaczenie tego przywileju. Następuje przejście od monarchii feudalnej do republiki szlacheckiej. (Piwnicki G.: s. 49) Ten trend zostanie wzmocniony przez następnych Jagiellonów.
Jan Olbracht na sejmie w Piotrkowie w 1493 roku sankcjonuje strukturę sejmu walnego z królem, senatem i izbą poselską. Do tej pory okazjonalnie nadawano przywileje szlacheckie. W zależności od potrzeby władcy. Teraz szlachta została uznana za stały element ciała ustawodawczego.
Konstytucja nihil novi
Za zwieńczenie procesu formowania Rzeczpospolitej szlacheckiej jest uznawana konstytucja Nihil Novi. Nie zakończyła go, ale doprowadziła do utworzenia pełnych podstaw nowego ustroju. Nadana w 1505 roku przez Aleksandra Jagiellończyka gwarantowała szlachcie potwierdzenie ich kluczowej roli w sejmie walnym. Zgodnie z tym dokumentem bez udziału króla i obu izb nie można postanowić nic nowego (łac. nihil novi) w sprawie prawodawstwa i skarbu.
Sejm w Radomiu (1505 r.) i rok wcześniejszy sejm w Piotrkowie (1504 r.) doprowadziły też do ograniczenia potęgi magnaterii. Najważniejsze postanowienia tych dwóch sejmów, to oprócz konstytucji: zakaz łączenia wysokich godności w jednym ręku, ograniczenie rozdawnictwa dóbr, a także ograniczenie najwyższej władzy senatu (nadanej przywilejem mielnickim w 1501 roku).
Poniższa tabela podsumowuje rozwój przywilejów szlacheckich na przestrzeni wieków na wybranych przykładach (na podstawie : Piwnicki G.: s. 46-47)
| Data | Miejsce | Władca | Treść |
|---|---|---|---|
| 1374 | Koszyce | Ludwik Węgierski | Zwolnienie rycerstwa z podatków z wyjątkiem 2 groszy z łana chłopskiego raz na rok, w zamian za uznanie praw córek króla do tronu polskiego |
| 1388 | Piotrków | Władysław Jagiełło | Potwierdzenie praw i przywilejów rycerstwa, w zamian za zagwarantowanie sukcesji Jagiellonów w Polsce |
| 1422 | Czerwińsk | Władysław Jagiełło | Nietykalność majątku rycerskiego, ograniczenie praw starostów, w zamian za udział w wojnie z Krzyżakami |
| 1430 | Jedlnia | Władysław Jagiełło | Nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądowego, ograniczenie dostępu do wysokich stanowisk kościelnych dla osób spoza szlachty |
| 1454 | Cerkwica, Nieszawa | Kazimierz Jagiellończyk | Zgoda sejmików ziemskich wymagana do zwołania pospolitego ruszenia, nakładania nowych podatków i ustalania nowych praw, w zamian za udział w wojnie trzynastoletniej |
| 1493 | Piotrków | Jan Olbracht | Ograniczenie wychodźstwa chłopów z wsi, ustalenie sejmu walnego złożonego z trzech członów. |
| 1505 | Radom | Aleksander | Nic nowego nie może być postanowione bez zgody sejmu i izby poselskiej (konstytucja Nihil Novi). |
Przywileje szlacheckie w Polsce na tle Europy
Najważniejszymi różnicami między strukturą społeczną w Polsce w stosunku do państw zachodnich był brak zależności lennych wśród rycerstwa. Pierwszym i podstawowym wyróżnikiem magnaterii był majątek. Dlatego wzrost znaczenia szlachty nie napotykał na barierę prawną czy zwyczajową. Ograniczenie praw magnatów polegało na zrównaniu senatu z izbą poselską w trójczłonowym (razem z królem) sejmie walnym. Oczywiście dużo zależało od praktyki rządzenia danego władcy.
W przeciwieństwie do zachodu wzmocnienie szlachty dokonało się kosztem osłabienia chłopów. Pozycja chłopów w różnych krajach Europy była zróżnicowana. Jednak tylko we wschodniej części kontynentu rosła ich niemal niewolnicza zależność od właścicieli folwarków. Na kolejnych sejmach ograniczono mobilność polskiego chłopa. To dodatkowo wzmacniało pozycję szlachty.
Wyjątkowy charakter polskiego systemu rządów polegał na tym, że nie tylko nadawano przywileje, ale dopuszczano szlachtę do realnych decyzji politycznych.
Od czasów Kazimierza Odnowiciela stan rycerski przeszedł daleką drogę. Dzięki osłabieniu pozycji monarchy, oparciu wojska na pospolitym ruszeniu i specyficznej strukturze polskiego rycerstwa powstał system, który niektórzy historycy nazywają demokracją szlachecką.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Marek Kazimierz Barański, Historia Polski średniowiecznej, Zysk i S-ka 2012
- Patrycja Ksyk-Gąsiorowska, Kazimierz Odnowiciel, w: Piastowie. Leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie 1999, s. 50-54
- Grzegorz Piwnicki, Meandry kultury politycznej w Polsce od średniowiecza do II wojny światowej, Gdańsk 2013