Reformy Kazimierza Odnowiciela, czyli co w państwie polskim zostało zmienione

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Kazimierz Odnowiciel – od „zera do bohatera”

Kazimierzowi Odnowicielowi, najstarszemu synowi króla Mieszka II Lamberta, przyszło rządzić w niezwykle trudnych czasach. Zewsząd państwo polskie otaczali żądni odwetu wrogowie, zmierzający do odzyskania ziem zabranych im przez jego poprzedników. Dodatkowo władza panującego była notorycznie ograniczana wskutek rosnącej pozycji możnowładztwa, dążącego do większego udziału we władzy.

Jakby tego było mało, monarchia wczesnopiastowska borykała się z buntami własnych poddanych, którzy nie mogli już ścierpieć nakładanych na nich różnego rodzaju obciążeń i powinności. W efekcie najpóźniej w 1038 roku Kazimierz Odnowiciel musiał uciekać z własnego państwa. Tułał się po obcych państwach, szukając pomocy u tamtejszych władców. Ostatecznie wsparcia udzielił mu cesarz Henryk III, który oddał mu do dyspozycji kilkuset rycerzy. Z obcym wojskiem Piast dotarł do granic swego państwa najwcześniej w 1039 roku. I od razu przystąpił do odbudowy zniszczonego państwa.

Najwięcej uwagi Kazimierz Odnowiciel poświęcił na przywrócenie Polsce panowania nad utraconymi niedawno ziemiami: Śląskiem zajętym przez przedsiębiorczego władcę Czech Brzetysława oraz Mazowszem, gdzie usamodzielnił się dawny cześnik Mieszka II Miecław. Zmagania księcia o te dwie prowincje trwały w sumie wiele lat. W 1047 roku udało się przy pomocy militarnej Rusinów obezwładnić Miecława oraz sprzymierzonych z nim Pomorzan. W efekcie do Polski ponownie włączono Mazowsze i prawdopodobnie też Pomorze, które odpadło od macierzy jeszcze w czasach panowania Bolesława Chrobrego. Na deser syn Mieszka II odzyskał Śląsk. Nastąpiło to definitywnie w 1050 roku.

Reforma administracyjna kraju – podział Polski na prowincje

Kazimierzowi Odnowicielowi udało się nie tylko odbudować terytorialnie państwo polskie. To za jego sprawą – jak najczęściej wskazuje się w fachowej literaturze przedmiotu – została przeprowadzona także reforma administracyjna kraju. Przejawiało się to w powołaniu do życia przynajmniej 5 prowincji (mazowieckiej, śląskiej, wielkopolskiej, krakowskiej i sandomierskiej). Niewykluczone, iż w czasach następcy Mieszka II funkcjonowała też prowincja kalisko-łęczycka.

Prowincje powstały, ponieważ panujący nie mógł osobiście doglądać wszystkich spraw w swoim rozległym władztwie. Mieli mu pomagać stojący na czele prowincji naczelnicy. Rezydowali oni w najważniejszych grodach państwa. Powoływani byli bezpośrednio przez władcę. Niekiedy naczelnikami byli członkowie rodziny panującej.

Naczelnicy prowincji pełnili funkcje dowódców wojskowych, zarządzali majątkiem monarszym oraz posiadali uprawnienia sądownicze i policyjne, co sprowadzało się do pilnowania porządku publicznego. Sprawdź także ten artykuł z biografią Kazimierza Odnowiciela.

Przeniesienie stolicy do Krakowa

Kazimierz Odnowiciel, wracając do Polski, zastał ją w opłakanym stanie. W wyniku niszczycielskiego najazdu księcia czeskiego Brzetysława w 1038 roku zrujnowane zostały stołeczne grody wielkopolskie – Poznań i Gniezno. Ich szybkie odbudowanie było zadaniem raczej nierealnym. W konsekwencji wygnaniec osiadł w Krakowie, który za jego rządów stał się stolicą jego państwa.

Wybór Piasta był oczywisty. Do Krakowa Kazimierz miał szczególny sentyment. Tutaj urodził się i wychował. Pobierał tu także w jednej z przyklasztornych szkół naukę. Kraków był też ostatnim miejscem, w którym Kazimierz bawił przed wypędzeniem go z Polski i gdzie też starał się bezskutecznie przeciwstawić poddanym. Wreszcie gród krakowski ostał się przed inwazją czeską, co tylko zachęcało przed ponownym jego zasiedleniem.

Przeniesienie stolicy do Krakowa zdeterminowało dalszy rozwój Polski, wytyczając jej nowy kierunek ekspansji. Z Krakowa następca Mieszka II miał zdecydowanie bliżej do Śląska, który zamierzał na powrót wyrwać z rąk Przemyślidów. Kraków stanowił też ważną przystań dla kupców podróżujących z Zachodu na Wschód i w kierunku Rusi Kijowskiej, z którą Piastowie w tym czasie współpracowali na polu politycznym i militarnym.

Kościół a monarchia – kolejne osiągnięcia i dokonania Odnowiciela

Najstarszy kronikarz polski Anonim zwany Gallem w rozdziale opisującym dokonania Kazimierza Odnowiciela wskazał, iż zapisał się on jako twórca wielu zgromadzeń „mnichów i świętych dziewic”. Współcześni historycy przypisują Kazimierzowi ufundowanie klasztorów benedyktyńskich w Mogilnie i Tyńcu. Niewykluczone, iż książę ten założył także klasztor w Lubiążu.

Kazimierz Odnowiciel po fatalnych w skutkach wydarzeniach z lat 30. XI wieku, w wyniku których zginęło wielu księży, był zmuszony także do ponownego wprowadzenia chrześcijaństwa w podległym sobie kraju. Nie było to zadanie łatwe do wykonania, toteż nie dziwi, iż proces ten kontynuował jego następca, Bolesław II Śmiały. Uważa się, iż książę Kazimierz sprowadził do Polski nowych kapłanów, którzy pomogli mu w akcji chrystianizacyjnej. Sprowadzono ich zapewne z Niemiec, gdzie Kazimierz miał swego poplecznika w osobie wuja Hermana, arcybiskupa Kolonii.

Najważniejszym osiągnięciem na polu relacji państwo-Kościół Kazimierza Odnowiciela było odnowienie dwóch biskupstw: krakowskiego i wrocławskiego. Z powodu okupowania przez Czechów Wrocławia siedziba biskupstwa śląskiego mieściła się najpierw w Ryczynie, a następnie Smogorzewie. Nowym biskupem wrocławskim został Hieronim. Z kolei pieczę nad biskupstwem krakowskim objął mnich iroszkocki Aron. Dla tego ostatniego duchownego Kazimierz zdołał pozyskać nawet paliusz, a więc oznakę władzy arcybiskupiej, co nie oznaczało jednak podniesienia Krakowa do rangi arcybiskupiej. Jeszcze wiele lat Kraków musiał czekać na to wywyższenie.

Wojskowe reformy Kazimierza Odnowiciela

Powracający do kraju z wygnania książę musiał także poważnie zastanowić się nad środkami finansowania podlegającej mu siły zbrojnej. Do tej pory wojsko (tzw. „drużyna”) znajdowało się na pełnym utrzymaniu panującego. Każdy woj otrzymywał od władcy żołd i wszystko to, co było mu potrzebne do życia.

Niestety takie finansowanie przekraczało możliwości Kazimierza Odnowiciela, którego skarb świecił pustkami. W związku z powyższym książę zdecydował się wprowadzić na rodzimy grunt zasady funkcjonujące na zachodzie Europy przy powoływaniu pod broń ludność. W efekcie w zamian za służbę wojskową rozpoczęto nadawać ziemię wojom, którzy byli dodatkowo zobligowani do samodzielnego wyekwipowania się. System ten był znacznie korzystniejszy dla panującego, który nie musiał „na siłę” organizować wypraw o charakterze zaczepnym w celu zdobycia odpowiednich środków na utrzymanie armii.

Wszystkie reformy przeprowadzone przez Kazimierza Odnowiciela pozwoliły Polsce odbudować się po kryzysie, który wcześniej ją mocno doświadczył. Gdyby nie Kazimierz, którego obdarzono przydomkiem „Odnowiciel”, to późniejsze losy naszego państwa mogłyby się potoczyć zupełnie innym torem.

Autor: Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Bieniak J., Państwo Miecława, Studium analityczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963.
2. Borawska Danuta, Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI w., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964.
3. Dróżdż Klaudia, Kazimierz Odnowiciel, Polska w okresie upadku i odnowy, Wydawnictwo Templum, Wodzisław Śląski 2009.
4. Duch Wojtek, Kazimierz Odnowiciel i odbudowa zrujnowanego państwa polskiego [https://historia.org.pl/2020/05/06/kazimierz-odnowiciel-i-odbudowa-zrujnowanego-panstwa-polskiego; dostęp: 13.03.2021].
5. Dziewulski Władysław, Postępy chrystianizacji i proces likwidacji pogaństwa w Polsce wczesnofeudalnej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964.
6. Garbacik Józef, Przeniesienie stolicy Polski do Krakowa w XI w., [w:] Kraków i Małopolska przez dzieje, red. C. Bobińska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1970.
7. Gieysztor Aleksander, O kilku biskupach polskich XI wieku, [w:] Europa – Słowiańszczyzna – Polska, Studia ku uczczeniu prof. Kazimierza Tymienieckiego, red. J. Bardach i in., Poznań 1970.
8. Grudziński Tadeusz, Kryzys polskiej monarchii wczesnofeudalnej w świetle ostatnich badań, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Nauki Humanistyczno-Społeczne” 20 (1966).
9. Grudziński Tadeusz, Uwagi o genezie rewolucji w Polsce za Kazimierza Odnowiciela, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 18 (1952), 1.
10. Kętrzyński Stanisław, Kazimierz Odnowiciel (1034-1058), wstęp i oprac. M. Biniaś-Szkopek, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2010.
11. Labuda Gerard, Mieszko II król Polski (1025-1034), Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008.
12. Labuda Gerard, Piastowie twórcami państwa polskiego, [w:] Piastowie w dziejach Polski, red. R. Heck, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1975.
13. Labuda Gerard, Szkice historyczne XI w., Początki klasztoru benedyktynów w Tyńcu, „Studia Źródłoznawcze” 35 91994).
14. Lalik Tadeusz, Odbudowa państwa i Kościoła w XI wieku, [w:] Polska pierwszych Piastów, Państwo – społeczeństwo – kultura, red. T. Manteuffel, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974.
15. Polek Krzysztof, Kraków i Małopolska w czasie najazdu Brzetysława I a Polskę, „Studia Historyczne” 29 (1986), 4.
16. Rosik Stanisław, Wiszewski Przemysław, Wielki poczet polskich królów i książąt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
17. Szczur Stanisław, Historia Polski, Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
18. Zientara Benedykt, Kazimierz I Odnowiciel, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. A. Garlicki, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1978.