Rozbicie dzielnicowe w Polsce - przyczyny, skutki, czas trwania

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Herbert GnaśDrukujUdostępnij

Czasy synów Bolesława Krzywoustego, podział państwa, początek rozbicia

Testament Krzywoustego, rządy Władysława Wygnańca

Przyczyną rozbicia dzielnicowego w Polsce był testament Bolesława Krzywoustego. Zgodnie z jego zapisami syn Bolesława, który był w danym momencie najstarszy miał sprawować władzę zwierzchnią nad całym państwem, jak i dzielnicą senioralną (ziemia krakowska, środkowa Polska i Gniezno). Prawie wszyscy synowie Bolesława mieli otrzymać własne dzielnice: Władysław (Wygnaniec, pierwszy książę senior) – Śląsk i Opolszczyznę, Bolesław (Kędzierzawy) – Mazowsze, Mieszko (Stary) – ziemię poznańską, Henryk – Sandomierszczyznę (jednakże w jego imieniu z racji jego wieku dzielnicą tą mieli zarządzać Władysław lub jego matka Salomea, źródła są tutaj sprzeczne).

Jedynym pominiętym synem był Kazimierz (Sprawiedliwy), który w momencie śmierci Krzywoustego w 1138 roku był zbyt mały. Wdowa po Bolesławie, Salomea, otrzymała w dożywotni zarząd ziemię łęczycką.

Powodem pierwszego starcia pomiędzy Władysławem a resztą rodziny w latach 40. był zwołany przez wdowę po Bolesławie Salomeę więc, na którym zamierzano podjąć decyzję co do losu jej córki.

Władysław nie został zaproszony, co szczególnie go uraziło. Z pomocą ze strony Rusi wygrał tę walkę, jednakże jego bracia zachowali swoje dzielnice. Pretekstem do kolejnej wojny była ziemia pozostała po śmierci Salomei, natomiast tak naprawdę była to próba sił. Po bitwie pod Poznaniem oraz kapitulacji Krakowa Władysław z rodziną uciekli do Niemiec.

Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy

Władzę przejął Bolesław Kędzierzawy, często współdziałał z nim Mieszko Stary. Kiedy Władysław Wygnaniec zmarł, Bolesław Kędzierzawy przekazał jego synom Śląsk. Sam zmarł po 27 latach sprawowania władzy, w roku 1173. Rządy przejął Mieszko Stary, nie miał on jednak panować tak samo długo. Jego polityka, a szczególnie: fiskalizm i przeniesienie siedziby z Krakowa do Gniezna nie spodobały się poddanym. W roku 1177 możnowładcy w Krakowie wzniecili bunt i przekazali władzę Kazimierzowi, Mieszko Stary został usunięty ze swoich ziem, a mapa dzielnic została nakreślona na nowo: Wielkopolskę otrzymał syn Mieszka Odon (wystąpił przeciwko ojcu), Śląsk został przyznany starszemu z synów Wygnańca Bolesławowi, zaś Opolem rządzić miał jego brat Mieszko.

Tymczasem do Polski przy wsparciu księcia szczecińskiego, powrócił Mieszko Stary. W tamtym czasie zarówno ulokowany w Wielkopolsce Mieszko, jak i Kazimierz Sprawiedliwy, władający większością pozostałych ziem polskich, uważali się za zwierzchniego księcia. Reszta książąt dzielnicowych ogłosiła się niezależnymi.

Kazimierz zmarł nagle w roku 1194 podczas uczty, podaje się, że po wypiciu kielicha wina. Nie  wiadomo, czy zmarł z przyczyn naturalnych, czy też został otruty, a jeżeli tak, to przez kogo? Podczas zwołanego po pogrzebie wiecu uznano syna Kazimierza, siedmioletniego Leszka Białego za następcę tronu. Rządy w jego imieniu miała sprawować jego matka Helena. Zanim jednak do tego doszło miała w 1195 roku miejsce kolejna wojna domowa: Mieszko Stary postanowił podbić resztę Polski. Zwyciężył nawet w najważniejszej bitwie nad Mozgawą, jednak zginął tam jego syn Bolesław. Siły obu stron poniosły w niej znaczne straty i żadna nie odniosła ostatecznego zwycięstwa w wojnie. Status quo uległo zmianie dopiero później, kiedy tracąca wpływy Helena zgodziła się na porozumienie z Mieszkiem, oddając mu władzę pod warunkiem przekazania jej Leszkowi po jego śmierci.

Rozbicie dzielnicowe się pogłębia: dalszy podział Polski

Od Leszka Białego do Henryka Brodatego: czasy konfliktów

Mieszko zmarł w 1202 roku, wtedy też odbyła się elekcja potwierdzająca objęcie władzy przez Leszka. W tym samym roku jednak ją utracił, nie zgodziwszy się na wygnanie skonfliktowanego ze środowiskiem krakowskim wojewody Goworka. Księciem został wybrany syn Mieszka Władysław. Polskę miał jednak czekać kolejny zwrot akcji. W 1205 roku doszło do walki pomiędzy Władysławem a Leszkiem oraz jego bratem Konradem, z której zwycięsko wyszedł Leszek, ponownie obejmując władzę w Krakowie. Mapa własności poszczególnych dzielnic przedstawiała się wtedy następująco:

Większość książąt dzielnicowych nie myślało wtedy o zjednoczeniu Polski. Takie plany mieli tylko Mieszko Plątonogi i Władysław Laskonogi. Według obu ziemia krakowska była dzielnicą senioralną i jej posiadanie powinno gwarantować sprawowanie władzy zwierzchniej. Mieszko Plątonogi był nawet bliski osiągnięcia celu, uzyskał bowiem bulle papieską w sprawie sukcesji po Bolesławie Krzywoustym i zajął Kraków. Zmarł jednak kilka miesięcy później i ponownie władzę w Krakowie odzyskał Leszek Biały. Udało mu się ustabilizować sytuację w Polsce: zawarł z Władysławem Laskonogim porozumienie zakładające, że w razie śmierci jednego z nich drugi przejmie jego dzielnicę. Władysław zrobił to na przekór swojemu bratankowi Władysławowi Odonicowi, nie chcąc oddać mu Wielkopolski. Porozumienie to zyskało aprobatę zarówno Henryka Brodatego (który później przystąpił do sojuszu), jak i Konrada Mazowieckiego.

Władysławowi Odonicowi udało się jednak powrócić na scenę polityczną. We współpracy z księciem gdańskim Świętopełkiem podjął walkę ze swoim stryjem, wypierając go z Wielkopolski. Najgorszy w skutkach miał się okazać zjazd w Gąsawie, na którym oprócz Odonica pojawili się Konrad, Leszek i Henryk. Dwaj ostatni stali się celami zamachowców, ale o ile Henryk został uratowany przez rycerza Peregryna, o tyle Leszek w trakcie ucieczki został zabity. Zostawił po sobie liczącego 1,5 roku syna, a zatem tymczasową władzę objęła jego żona Grzymisława. Roszczenia zaczął zgłaszać Konrad, jednakże na podstawie wcześniejszej umowy możni dokonali elekcji Władysława Laskonogiego, który w międzyczasie uporał się z Odonicem.

Niedługo później doszło do kolejnej wojny. Odonic uciekł z więzienia i ponownie podjął próbę przejęcia Wielkopolski. Władysław podjął walkę z bratankiem, pozostawiając Henryka Brodatego jako obrońcę Krakowa. Z okazji skorzystał Konrad, atakując najpierw Sandomierszczyznę. Władysław przegrał walkę z Odonicem i zmuszony został do ucieczki. Zmarł niedługo później, w 1231 roku. Tymczasem Konrad doprowadził do uwięzienia Henryka Brodatego, w którego uwolnienie zaangażowała się jego ciesząca się autorytetem żona i przyszła święta, Jadwiga Śląska.

Rządy Henryków Śląskich, najazd mongolski, coraz mniejsze księstwa - przyczyny

Henryk Brodaty odzyskał wolność i przejął władzę w Krakowie. Prócz tej ziemi rządził także we Wrocławiu, a także w imieniu nieletnich książąt sprawował rządy nad ziemią sandomierską i Opolszczyzną. Udało mu się również podbić część Wielkopolski. Naprzeciwko siebie z liczących się osób w Polsce miał tylko Konrada Mazowieckiego, który rządził na Mazowszu, Kujawach oraz władał ziemiami sieradzką i łęczycką. Nie próbował już jednak atakować Krakowa.

Po śmierci Henryka Brodatego w 1238 roku władza bez problemu przeszła w ręce jego syna, Henryka Pobożnego. Kontynuował on wcześniejsze starania ojca o uzyskanie korony, wszystko jednak zostało obrócone wniwecz po najeździe mongolskim na Europę. Henryk Pobożny poległ w bitwie pod Legnicą, zostawiając po sobie czterech niepełnoletnich synów.

Krótkie rządy regencyjne w imieniu najstarszego z nich, Bolesława Rogatki, sprawowała księżna Anna. W tym czasie obszar kontrolowany przez rodzinę regularnie się zmniejszał. Na rzecz Władysława Odonica utracono Wielkopolskę. Zdradziecki zaś Konrad, który nie uczestniczył w obronie Polski przed najazdem, wyruszył na Kraków. Na krótko nawet przejął w nim władzę, został jednak w 1243 roku z niego wyparty. Władzę, wyłącznie jako książę krakowski i sandomierski przejął Bolesław Wstydliwy. Fragmentaryzacja Polski ponownie zaczęła się wtedy pogłębiać. Sytuację pogarszało uznawane powszechnie prawo dziedziczenia nakazujące podział księstwa po śmierci władcy pomiędzy synów. Taki los spotkał dzielnicę po Konradzie Mazowieckim i potomkach Henryka Pobożnego. W Polsce istniały wtedy liczne, małe państewka, których władcy prowadzili ze sobą wojny nierzadko angażując w nie księstwa ościenne. W drugiej połowie XIII wieku większe znaczenie miały jedynie dzielnica krakowska, śląska i Wielkopolska, zaś z ówczesnych książąt można wymienić rządzących w Krakowie Leszka Czarnego i Henryka IV Probusa.

Droga ku zjednoczeniu Polski, skutki rozbicia dzielnicowego

Działalność Wacława II i Władysława Łokietka, koniec rozbicia dzielnicowego

Paradoksalnie działania w kierunku zjednoczenia Polski zaczął realizować Wacław II, król Czech, który został wybrany w drodze elekcji księciem krakowskim. Pod koniec XIII wieku dążył do podporządkowania sobie kolejnych ziem, doprowadzał również do składania mu hołdu przez miejscowych władców. Nie był jednak jedyną osobą rozszerzającą swoje wpływy. Kolejną był Przemysł II, książę wielkopolski, który zdobył Pomorze Gdańskie i w roku 1295 koronował się na króla Polski. W 1296 został uprowadzony przez Brandenburczyków i zostawiono go w lesie nieprzytomnego na pewną śmierć.

Wtedy na polskiej scenie pojawił się Władysław Łokietek, który przejął władzę nad większością pozostawionych przez Przemysła II ziem, wygrywając walkę z tamtejszym konkurentem, Henrykiem Głogowskim. Utracił jednak zaufanie ludności, zaś gwoździem do trumny okazał się układ, jaki zawarł z Wacławem. Wielkopolska uznała wtedy za swojego władcę króla czeskiego, który w 1300 roku w Gnieźnie został koronowany na króla Polski.

Dynastia Przemyślidów nie rządziła w Polsce długo. Wacław II zmarł a jego syn został w 1306 roku zamordowany. Do Polski powrócił Władysław Łokietek, który po objęciu władzy w Małopolsce i Krakowie zaczął podporządkowywać sobie kolejne dzielnice. W tym czasie swoją ofensywę zaczął Henryk Głogowski, który rządził również Wielkopolską. Status quo trwało kilka lat. W międzyczasie wskutek pechowego zbiegu okoliczności Władysław utracił na rzecz Krzyżaków Pomorze Gdańskie i musiał poradzić sobie (siłą militarną) z buntem w Krakowie, gdzie miejscowi możni chcieli osadzić nowego władcę czeskiego Jana Luksemburskiego. Ułatwieniem dla dalszych działań Łokietka była śmierć w 1309 roku Henryka Głogowskiego i nieudolne rządy jego czterech synów nad źle podzielonymi przez ich ojca dzielnicami. W Wielkopolsce wybuchł bunt, którego efektem było uznanie władzy Władysława Łokietka. Mając w rękach kluczowe dzielnice mógł zacząć myśleć o koronacji. W 1318 roku odbył się w tej sprawie wiec i wystosowany został list do papieża. Ten nie chcąc konfrontacji z Janem Luksemburskim zasugerował koronację w Krakowie i 20 stycznia 1320 roku Władysław Łokietek w katedrze wawelskiej założył polską koronę. Data ta uznawana jest również za kończącą okres rozbicia dzielnicowego.

Rozbicie dzielnicowe: skutki

O ile przyczyny, z powodu których miało w Polsce miejsce rozbicie dzielnicowe były oczywiste, to skutki tego okresu dla naszego państwa były naprawdę różnorodne, ale w zdecydowanej większości negatywne. Przez większość tego czasu Polska nie miała szans, aby liczyć się na europejskiej arenie. Książęta dzielnicowi byli zbyt pochłonięci walką ze sobą i tylko temu, że podobne procesy miały miejsce zarówno na Rusi, jak i w Niemczech zawdzięczamy, że Polska nie została zajęta przez sąsiadów.

Utrata ziem, z których składała się Polska jeszcze za Bolesława Krzywoustego to kolejny poważny skutek. Poza granicami państwa zjednoczonego przez Łokietka znalazła się część Śląska oraz Mazowsze. Utracona została kontrola nad Pomorzem Zachodnim, tamtejszy książę złożył hołd cesarzowi Niemiec. Stracone zostało także Pomorze Gdańskie, które wezwani na pomoc Krzyżacy obronili, zajmując je, jednakże zażądali za to niemożliwej do wypłacenia przez Łokietka kwoty.

Rozbicie dzielnicowe wzmocniło też rolę możnowładców, którzy zorientowali się, że mającym ambicje polityczne książętom można stawiać warunki, które ci muszą spełnić, aby objąć władzę, zależną od elekcji. Niespełnienie ich zaś mogło skutkować odsunięciem wybranego księcia od władzy (sprawa Leszka Białego). Nierzadko też książęta musieli iść z możnymi i z ludem na ustępstwa, dobrymi przykładami są tutaj przywilej w Cieni oraz przywilej lutomyski.

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia:

1. M. K. Barański, Historia Polski średniowiecznej, Zysk i S-ka, Poznań 2012.
2. R. Grodecki, S. Zachorowski, Dzieje Polski średniowiecznej, tom I do roku 1333, Wydawnictwo Platan, Kraków 1995.
3. P. Jasienica, Polska Piastów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
4. T. Manteuffel (red.), Polska pierwszych Piastów, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974