Rzeczpospolita Obojga Narodów - powstanie, ustrój, społeczeństwo, gospodarka
Zawarta pomiędzy Polską a Litwą unia lubelska umożliwiła powstanie Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Utworzone państwo polsko-litewskie miało imponujące terytorium, co pokazuje załączona mapa. Rozwijały się nauka, kultura, oświata i gospodarka, chociaż ta ostatnia chyba jednak wolniej, niż życzyłoby sobie tego społeczeństwo. Z kolei reformacja w Polsce przebiegła spokojniej, niż miało to miejsce na zachodzie Europy. Polska i Litwa funkcjonowały w tej formule aż do momentu rozbiorów.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Rzeczpospolita Obojga Narodów: powstanie i terytorium, ustrój, administracja
Powstanie, ustrój państwa, administracja, unia lubelska
Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała, kiedy Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie w dniu 1 lipca 1569 roku zawarły unię lubelską. W toku burzliwych negocjacji pomiędzy stroną polską a litewską król Zygmunt August zdecydował się na bezpośrednie włączenie do Polski Podlasia a także województw wołyńskiego, bracławskiego oraz kijowskiego. Nie doszło jednak do inkorporacji Litwy. W skład Rzeczpospolitej nadal wchodziły dwa państwa. Na mocy unii postanowiono jaki ustrój mają mieć połączone Polska i Litwa.
Powstałe z Korony Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego królestwo miało jednego władcę, który był jednocześnie królem polskim i Wielkim Księciem Litewskim. Ten ostatni tytuł zachowano, choć zlikwidowana została uroczystość związana z jego nadaniem. Król miał być wybierany w toku wspólnej dla Polski i Litwy elekcji. Jak jednak pokazała historia już pierwsze elekcje miały okazać się dość problematyczne, a państwem musiał nawet przez pewien czas rządzić interrex.
Na mocy postanowień unii oba państwa miały mieć wspólny sejm i senat, sejmy zaś miały być zwoływane do Warszawy. Czyniło to de facto Warszawę stolicą wspólnego państwa. Prowadzona polityka zagraniczna miała być wspólna. Królestwo miało też mieć wspólną monetę. Z kolei odrębne miały być administracja, ministrowie, kancelaria, skarb, wojsko oraz języki urzędowe, jak i systemy prawne, w oparciu o które miały odbywać się procesy cywilne oraz karne. Sprawdź także ten artykuł na temat unii lubelskiej.
Rzeczpospolita Obojga Narodów: granice, terytorium i podział administracyjny, mapa
Rzeczpospolita Obojga Narodów terytorialnie ograniczona była trzema naturalnymi barierami: Morzem Bałtyckim, Karpatami oraz Morzem Czarnym. Nie zawsze jednak nasze królestwo sięgało jak się to czasem mówi od morza do morza, przyczyną była obecność nad Morzem Czarnym plemion tatarskich. W kilkanaście lat po zawarciu unii lubelskiej Rzeczpospolita Obojga Narodów podzielona była na 5 prowincji, które z kolei dzieliły się na województwa. Około roku 1580 polsko-litewskie państwo miało powierzchnię około 867 000 km2. Dzieląc z kolei tę powierzchnię na prowincję, otrzymujemy następujące zestawienie.
| Prowincja | Wchodzące w ich skład województwa | Łączna powierzchnia prowincji |
|---|---|---|
| Wielkopolska | Poznańskie, kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, brzeskie kujawskie, inowrocławskie, ziemia dobrzyńska, ziemia wieluńska | 58 000 km2 |
| Małopolska | Kijowskie, bracławskie, ruskie, wołyńskie, sandomierskie, podolskie, krakowskie, podlaskie, lubelskie, belskie | 452 500 km2 |
| Mazowsze | Mazowieckie, rawskie, płockie | 33 500 km2 |
| Prusy Królewskie | Pomorskie, chełmińskie, malborskie, Warmia | 26 000 km2 |
| Wielkie Księstwo Litewskie | Mińskie, wileńskie, brzeskolitewskie, nowogrodzkie, trockie, witebskie, mścisławskie, połockie, Księstwo Żmudzkie | 297 000 km2 |
Źródło: M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, s. 21.
Społeczeństwo, gospodarka, nauka, kultura i oświata
Społeczeństwo państwa na przestrzeni dziejów – liczebność ludności
Mariusz Markiewicz podaje przybliżoną liczbę ludności Rzeczpospolitej Obojga Narodów, W roku 1650 było to 11 milionów ludzi, co przy powierzchni państwa około 990 000 km2 dawało gęstość zaludnienia na poziomie 11,1/km2. Trzeba jednak pamiętać o istniejących znaczących dysproporcjach w tej kwestii pomiędzy poszczególnymi częściami państwa, ponieważ gęstość zaludnienia w Koronie była nawet 2-3 razy większa, niż na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Wojny i najazdy stały się przyczyną znacznego spadku liczby ludności w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Ocenia się, że w latach 1655-1660 liczebność mieszkańców państwa zmniejszyła się aż o około 50%. Straty te zostały poniesione w wyniku potopu szwedzkiego, wojny z Moskwą, wiążącą się z wywózką zwłaszcza ludności narodowości ruskiej w głąb państwa moskiewskiego oraz najazdów Tatarów, którzy masowo brali ludność w jasyr, Szczegółowo, w ujęciu poszczególnych prowincji straty ludnościowe prezentowały się następująco:
- Mazowsze – 64%;
- Podlasie – 84%;
- Prusy Królewskie – 50%;
- Wielkopolska – 42%;
- Małopolska – 27%;
- Ukraina (Wołyń, Bracławszczyzna, ziemia halicka) – 50%;
- ziemie białoruskie – 50%;
- Wielkie Księstwo Litewskie – 37%.
Państwo polsko-litewskie a gospodarka
Rzeczpospolita Obojga Narodów eksportowała głównie zboże i towary leśne, sprowadzając natomiast towary luksusowe, ale i żelazo, ponieważ rodzimy przemysł nie był w stanie zaspokoić rosnącego zapotrzebowania na ten materiał. Niezwykle ważnym miastem handlowym był wtedy Gdańsk, nazywany handlową stolicą Polski, przez który przechodziło 80% polskiej i litewskiej produkcji zboża. Przez ponad wiek jego eksport przez Gdańsk tylko i wyłącznie rósł: w łasztach wynosił odpowiednio 40 500 w roku 1557, 62 800 w 1583, 116 300 w 1618, 71 800 w 1634 i 87 000 w 1650.
Od tego momentu, ponownie w wyniku wojen, nastąpiło nagłe załamanie produkcji i eksportu. Dość powiedzieć, że w roku 1670 wyeksportowano jedynie około 30 000 łasztów zboża. Oprócz zboża Rzeczpospolita eksportowała również bydło. Szacuje się, że dochód z tego źródła stanowił około 50% dochodu ze sprzedaży zboża. Zależnie od źródeł oszacowań rocznie eksportowano od 40 do 60 000 sztuk bydła rocznie.
Rzeczpospolita Obojga Narodów przez pewien czas stanowiła również ważny punkt tranzytowy dla eksportowanych przez Moskwę, przede wszystkim futer. Towary ze wschodu trafiały głównie na jarmarki w Gnieźnie, Poznaniu, Lublinie i Toruniu, gdzie z kolei były kupowane głównie przez kupców niemieckich. Wielkość tego tranzytu znacznie się obniżyła po uruchomieniu żeglugi przez Archangielsk.
Rzeczpospolita Obojga Narodów - nauka, oświata i kultura
Najważniejszym bodajże wydarzeniem, jakie miało miejsce w Polsce XVI wieku na polu naukowym (choć miało to miejsce jeszcze przed utworzeniem Rzeczpospolitej Obojga Narodów) było opublikowanie przez Mikołaja Kopernika w 1543 roku dzieła „O obrotach sfer niebieskich, ksiąg 4”. Już za czasów Rzeczpospolitej, w roku 1616 Dzieło polskiego astronoma zostało wpisane na listę ksiąg zakazanych. Już w okresie istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów Wojciech Oczko ogłosił swoje dzieło na temat wenerologii oraz kolejne, o wodach leczniczych (1578 rok).
Za Zygmunta III w murach Akademii Krakowskiej rozwijała się matematyka, zaś spośród przedstawicieli tej dyscypliny z tego czasu należy z pewnością wymienić jednego z twórców teorii liczb Jana Brożka. Matematyk ten zajmował się również historią nauki, w tym pracami wspomnianego już Kopernika. Słynnym ówczesnym astronomem był wtedy gdański piwowar Jan Heweliusz, który zajmował się również budową teleskopów. Uczony ten napisał dwa warte uwagi dzieła: Machina nieba oraz Atlas gwiazd (wydany po jego śmierci). W miejscu swojego zamieszkania, Gdańsku, założył natomiast obserwatorium. Astronomią, ale i np. botaniką zajmowano się nawet na dworze królewskim. Polska nauka wydawała się jednak pozostawać wtedy nieco na uboczu rewolucji, jaka dokonywała się na zachodzie.
Nauka i oświata polska zyskała wielu istotnych badaczy w okresie oświecenia. W kontekście matematyki należy przede wszystkim wymienić Jana Śniadeckiego, który w roku 1783 wydał podręcznik do algebry. Chemią z kolei w Wilnie zajmował się brat Jana Jędrzej. Słynny Stanisław Staszic zawodowo zajmował się geologią. Rozwijały się również badania historyczne, prym wiódł tutaj Adam Naruszewicz, który w latach 1780-1786 napisał liczącą sześć tomów Historię narodu polskiego.
Czasy wspomnianego Zygmunta III to przede wszystkim rozkwit architektury barokowej. Dla króla pracowali tacy sprowadzeni z Włoch artyści, jak Giovanni Trevano oraz Matteo Castelli, którzy zajmowali się odpowiednio przebudową rezydencji królewskiej w Krakowie oraz w Warszawie. Pierwszy z nich miał również swoj znakomity udział w budowie kościoła świętych Piotra i Pawła, który został ufundowany przez Zygmunta III Wazę.
W Rzeczpospolitej Obojga Narodów rozwijała się również kultura. W roku 1765 w Warszawie utworzony został Teatr Narodowy, zaś w latach 80. XVIII wieku jego dyrektorem był autor Cudu mniemanego, czyli Krakowiaków i Górali Wojciech Bogusławski. W latach 80. i 90. XVIII wieku powstały także takie sztuki, jak Fircyk w zalotach czy Powrót posła. Ciekawostką jest, że w XVIII wieku konkurencyjny wobec królewskiego ośrodek skupiony wokół rodu Czartoryskich w Puławach przyczynił się nawet do rozwoju nowego prądu literackiego, którym był sentymentalizm. Do sentymentalistów możemy zaliczyć np. Franciszka Karpińskiego.
W XVIII wieku w Rzeczpospolitej Obojga Narodów obecni byli sławni malarze. Byli to przede wszystkim Bernardo Belotto, czyli Canaletto, słynny malarz Warszawy. Od roku 1767 był on nadwornym malarzem króla. Malarzem króla był również słynny Marcello Bacciarelli. Z kolei z inicjatywy Adama Czartoryskiego w Polsce pojawił się Jan Piotr Norblin de Gourdaine.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
- J. Topolski, Rzeczpospolita Obojga Narodów 1501-1795, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2015.